آنچه درباره شب قدر باید بدانیم

مطالبی که در این نوشتار خواهیم دانست:

• فضیلت شب قدر
• نامگذاری شب قدر
• علت مخفی بودن شب قدر
• شب قدر کدام شب است؟
• در شب قدر چه چیزهایی بخواهیم؟

 إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ  وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ 

لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ  تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ

 سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ

ما این قرآن عظیم الشأن را در شب قدر نازل کردیم و چه تو را به عظمت این شب قدر آگاه تواند کرد

شب قدر از هزار ماه بهتر و والاتر است در این شب فرشتگان و روح به اذن خدا از هر فرمان نازل گردند

این شب تا صبحگاه، رحمت و تهنیت است.

*******************

شب قدراست و من قدری ندارم *** چه سازم توشه قبری ندارم

شب قدر است و من کاری نکردم *** امام خویش را یاری نکردم

خدایا طاقت دوزخ ندارم *** که من امنیت از برزخ ندارم

تو لطفت را به من ابراز کردی *** در غفران به رویم باز کردی

*******************

مقدمه

از آیات و روایات چنین استفاده می‌شود که شب قدر از نخستین هنگام آفرینش جهان بوده و در امّت‌های پیشین از زمان حضرت آدم(ع) و هر یک از پیامبران بعد از او، شبی به نام شب قدر وجود داشته است.[1]

چنان که ماه رمضان در هر یک از امّت های پیشین بوده است و این شب با عظمت تا آخر دنیا خواهد بود.

اگرچه برخی از برادران اهل تسنن گمان کرده اند که شب قدر در زمان حیات رسول اکرم(ص) بوده و پس از آن نیست اما این قول ضعیف است. زیرا در بعضی تفاسیر روایت شده که ابوذر غفاری فرموده است: به پیامبر اکرم(ص) گفتم آیا شب قدر در زمان انبیاء است که امر بر آنان نازل می‌شود و هنگامی که چشم از جهان بربستند، دیگر مرتفع می‌گردد؟ حضرت فرمودند: خیر، شب قدر تا روز قیامت وجود دارد.[2]

فضیلت شب قدر

بدون تردید شب قدر از شبهای با عظمت و با اهمیت سال است و دلیل فضیلت این شب بر سایر شب ها به اعتبار اموری است که در این شب محقق می‌گردد وگرنه اجزای زمان یا مکان، درجه و رتبه وجودی شان یکی است و بین آنها تفاوتی وجود ندارد. در روایتی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است که فرمودند: هرکس شب قدر را احیاء دارد و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.[3]

در روایتی دیگر امام صادق(ع) فرمودند: شماره ماههای سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماهها، ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است.[4]

نامگذاری شب قدر

در این که چرا این شب را شب قدر نامیده اند، مفسران قرآن کریم با کمک از خود قرآن و استمداد از احادیث معصومین مطالب و دلایل زیادی آورده‌اند که مهمترین آنها بدین شرح است:

1- شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت و چون این شب، شب شریفی است به آن شب قدر می‌گویند؛ یعنی شبی که صاحب قدر و منزلت و شرافت است. از لحاظ لغوی نیز، در قرآن کریم « قدر» به معنای منزلت و بزرگی خداوند عالم آمده است و می‌خوانیم: «ما قدروا ا لله حقّ قدره»[5]. یعنی آنان عظمت خداوند را نشناختند. همچنین، رمز بزرگی و عظمت شب قدر در خود سوره قدر، نیز بیان گردیده و می‌فرماید: «شب قدر، از هزار ماه بهتر است.»

2- چون در این شب، فرشتگان بسیاری به زمین می‌آیند زمین تنگ می‌گردد، لذا آن را شب قدر نامیدند، زیرا «قدر» به معنای «ضیق و تنگی» نیز می‌باشد.

3- یکی دیگر از معانی «قدر»، «تقدیر و سرنوشت» است و در این شب، امور بندگان تا سال آینده مقدّر می‌گردد. تفسیر برهان از امام باقر (ع) روایت می‌کند که: «در شب قدر، هر امری از امور بندگان تا شب قدر سال آینده معین می‌گردد، از خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ و روزی موجودات و هرآنچه در آن سال مقدّر گشته حتمی است و خداوند را در آن مشیت است».

4- علت دیگر این نامگذاری این است که قرآن با قدر و منزلت بر پیامبر والا قدر و برای امت با قدر و ارزش، به واسطه ملکی صاحب قدر نازل گردیده است.

5- گاه نیز گفته اند: شبی است که مقدر گردیده تا قرآن در آن نازل شود.

6- یا از آن رو که هرکس این شب را زنده بدارد و احیاء نگه دارد صاحب قدر و منزلت می‌گردد، به لیلة القدر معروف شده است.

در اینکه شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد، هیچ گونه تردیدی نمی توان به خود راه داد، چون از یکسو خداوند فرموده:«قرآن در ماه رمضان نازل شده» و از سوی دیگر در سوره قدر آمده «آن (قرآن) را در«شب قدر» نازل کردیم» و اینکه «شب قدر» در ماه مبارک رمضان قرار دارد مورد اتفاق روایات و مفسرین قرآن قرار دارد.

علت مخفی بودن شب قدر

برخی معتقدند علت مخفی بودن شب قدر در میان شبهای ماه مبارک رمضان این است که مردم به همه این شبها اهمیت دهند. همانگونه که خداوند رضای خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم بر همه طاعات روی آورند، خشمش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه گناهان بپرهیزند، اسم اعظم را در میان اسمائش پنهان نموده تا همه را بزرگ دارند، ساعت استجابت دعا را در ساعات روز جمعه پنهان ساخته تا روز جمعه به دعا بیشتر همت گمارند. ولیّ خدا را در بین بندگان مخفی نموده، تا به همه بندگان احترام نمایند، و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه حال آماده باشند.

شاید یکی دیگر از فلسفه های مخفی بودن شب قدر این است که مردم در تمام شبهای ماه مبارک رمضان و یا لااقل در سه شب مشهور 19 و 21 و 23 به عبادت بیشتری رو آورند و به اصلاح احوال خود و تصفیه روح و جان خود از آلودگیهای دنیا بپردازند تا بلکه از آن شبها بیشتر مستفیض شده و به واسطه تمرین زیادتر، ملکات فاضله در آنها راسخ تر شود.

لذا علت مخفی بودن شب قدر به نفع بندگان است؛ زیرا اگر این شب خجسته معین بود، برخی بر اثر توفیق احیاء آن، مبتلا به عجب و غرور می‌گشتند.

ای خواجه، چه جویی ز شب قدر نشانی*** هر شب، شب قدر است، اگر قدر بدانی

شب قدر کدام شب است؟

از مجموع مطالبی که از قرآن کریم و احادیث فریقین در مورد تعیین شب قدر بدست می‌آید، در موارد زیر می‌توان خلاصه نمود:

1- در اینکه شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد، هیچ گونه تردیدی نمی توان به خود راه داد، چون از یک سو خداوند فرموده:«قرآن در ماه رمضان نازل شده» و از سوی دیگر در سوره قدر آمده «آن (قرآن) را در«شب قدر» نازل کردیم» و اینکه «شب قدر» در ماه مبارک رمضان قرار دارد مورد اتفاق روایات و مفسرین قرآن قرار دارد.

2- شب قدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان قرار دارد، روایات فراوان و نظریه های مفسران شیعه و اهل سنت آن را حتمی و اجتناب ناپذیر می‌شمارد و در این مورد هم شک و تردیدی نمی تواند وجود داشته باشد. عایشه روایت می‌کند: «تلاش و کوششی را که می‌دیدم رسول خدا (ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان انجام می‌داد در اوقات دیگر انجام نمی داد.»[6]

3- طبق روایات فراوانی که در منابع شیعی آمده، شبهای نوزدهم، بیست و یکم و شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان شب های قدر معرفی شده اما امام باقر (ع) دایره آن را محدودتر نموده و در پاسخ عبدالواحدبن مختار انصاری که خواستار تعیین یکی از آن شب ها از سوی امام (ع) بود می‌فرماید: «ایرادی ندارد هر دو شب را عمل عبادت و شب زنده داری انجام دهی، بالاخره شب قدر یکی از این دو شب (بیست و یکم یا بیست و سوم) می‌باشد».[7]

4- در میان شب بیست و یکم و شب بیست و سوم - در عین حال که خدا و رسول (ص) و امامان (علیهم السلام) برای اهمیت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان، سعی در مخفی نگهداشتن شب قدر داشته اند - آن طور که از تعدادی از احادیث استفاده می‌شود احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم را می‌توان تقویت نمود و معتبر دانست. زیرا چنانکه در روایت می‌خوانیم: «رسول خدا شب بیست و سوم به صورت افراد آب می‌پاشید تا آنها را خواب نگیرد. چنانکه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) همه اعضای خانواده را وادار می‌کرد روز بخوابند و شب کم غذا بخورند تا شب بیست و سوم را بیدار بمانند و می‌فرمود: انسان محروم کسی است که از خیر و فضیلت این شب محروم بماند».

درخواست‌‌های شب قدر

عظمت شب قدر اقتضا می‌کند که از خدا بهترین چیز را طلب کنیم.

پیامبر اکرم(ص) در جواب کسی که سوال کرد:

«إن أنا أدرکتُ لَیلةَ القَدرِ فما أسأل ربّی؟»(اگر شب قدر را درک کردیم از خدا چه بخواهیم؟)

آن حضرت فرمود: «العَافِیَة»(عافیت و سلامتی)[8]

و از حضرت موسی(ع) نقل شده که به خدا عرضه داشت:

خدایا! نزدیکی به تو را می‌خواهم.

خدا فرمود: نزدیکی به من، برای کسی است که شب قدر را بیدار بماند.

حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! رحمت تو را می‌خواهم.

خدا فرمود: رحمت من، برای کسی است که شب قدر را بر بینوایان ترحم کند.

حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! عبور از صراط را می‌خواهم.

خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، صدقه ای بدهد.

حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! درختان و میوه های بهشتی می‌خواهم.

خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، تسبیح گوید.

حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! رهایی از آتش را می‌خواهم.

خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، آمرزش بخواهد و استغفار کند.

حضرت موسی(ع) گفت: خدایا! خرسندی تو را می‌خواهم.

خدا فرمود: خرسندی من، برای کسی است که در شب قدر، دو رکعت نماز بگذارد.[9]

افضل اعمال شب قدر

از شیخ صدوق نقل شده که فرمود: افضل اعمال در إحیای شب قدر؛ «مذاکره علمی» است و از مرحوم سید جواد حسینی عاملی، صاحب «مفتاح الکرامه» نقل شده که فرمودند: افضل و بهترین اعمال شب قدر« تحصیل علوم مذهبی» است.

علامه مجلسی در بحار آورده است که: «بهترین اعمال در شب قدر؛ طلب آمرزش و دعا برای مقاصد دنیا و آخرت خود و پدر و مادر، خویشان و برادران ایمانی اعم از زندگان و مردگان و اذکار و صلوات بر محمد و اهل بیت اوست.»

عزیزان؛ شب قدر را قدر بدانیم

پی‌نوشتها:

1- تفسیر قرآن، شهید مطهری، ص254.

2 - مجمع البیان ،ج10، ص518.

3- منهج الصادقین، تفسیر سوره قدر.

4- بحار الانوار، ج40، ص54، ح89.

5- حج/22.

6- الدر المنثور، ج6، ص376.

7- تفسیر نور الثقلین، ج5، ص628.

8- مستدرک الوسائل، ج7، ص458.

9- بحار الانوار، ج 98، ص145، ح3.

 منبع: سایت تبیان و وب برای همه مفیده