عوامل عذاب قبر و راه نجات از آن
یکی از امور قطعی در دین اسلام این است که انسان هنگام مرگ و پس از مرگ، در عالم قبر، به انحاء مختلف عذاب میشود. تا حدی که در برخی روایات آمده است که یکی از عذابهای قبر، «فشار قبر» است، که انسان چنان تحت فشار قرار میگیرد که شیری را که از مادر در نوزادی خورده است، از نوک انگشتانش بیرون می‌‌زند. و واقعا وقتی انسان به این امور فکر می‌‌کند، وحشت وجود انسان را فرا میگیرد. و چقدر نیکوست که این وحشت، در رفتار و گفتار انسان اثر داشته باشد.
سؤالی که ممکن است برای برخی پیش آید این است که:
اولا: اسباب و عوامل «عذاب قبر و فشار قبر» چیست؟
ثانیا: راه نجات از «عذاب قبر و فشار قبر» چیست؟
در ادامه مطلب به برخی از این امور پرداخته شده است.
برای پاسخ به این مطلب، قبل از بحث و در آغاز لازم است به دو نکته توجه شود:
نکته اول:
مقصود از فشار قبر این نیست که در قبور خاکى محسوس - که جزئى از عالم ماده است - فشارى بر بدن مادى انسان ها وارد مىشود. بلکه مقصود از قبر در بسیارى از روایات عالم برزخ است.
مقصود از«فشار» عذاب خاصى است که انسان در آن عالم متناسب با کنشهاى خود مىبیند.
فشار و عذاب قبر، جسمانى و روحانى است، ولى جسم و بدن برزخى، عذاب و فشار مىبیند، نه بدن مادی؛ زیرا روح انسان در عالم برزخ، با بدن برزخى(که متناسب با آن عالم است) و قالب مثالى، همراه است.
نکته دوم:
عذاب قبر(عالم برزخ) براى برخى از مومنان که مبتلا به برخی گناهان شده‌‌‌‌‌اند، نعمت است؛ زیرا در عالم برزخ، متناسب با کمیت و کیفیت گناه در عذابند. هر گاه از آن گناه پاک شدند، در عالم قیامت با پاکی وارد بهشت میگردند.
آن گونه که از برخی احادیث استفاده میشود، فشار قبر برای برخی کیفر اعمال محسوب میشود. برای برخی، ملایم‌تر و به منزله کفاره گناهان و جبران کوتاهی‌‌‌ها است.
امام صادق(ع) از پیامبرخدا(ص) نقل فرمود: فشار قبر برای مؤمن، کفاره نعمت‌‌‌هایی است که ضایع کرده است.(1)
برای درک بهتر و داشتن تصویری روشن‌تر از کارهایی که باعث «آرامش در قبر» میشود، باید مسئله را از دو نگاه نگریست:
یک: کارهایی که باعث فشار قبر میگردد کدام است، تا انسان از آنها دوری کند.
دوم: عواملی که باعث کاهش عذاب قبر یا مانع آن میشود، بلکه سبب آرامش و «رَوْح و ریحان» میگردد، چیست، تا انسان موانع آرامش را برطرف و موجبات آن را فراهم سازد و بدین وسیله بتواند، به هدفش برسد.
عوامل عذاب قبر
الف- برخی کارها که مانع آرامش و موجب عذاب قبر و فشار در شب اوّل میگردد، عبارتند از:
1ـ سبک شمردن نماز.
2ـ یاری نکردن ضعیف.(2)
3ـ سخن‌چینی و ایجاد اختلاف بین دو نفر.
4ـ دوری نکردن از نجاست و ترشحات بول مثل کسانی که ایستاده بول می‌کنند و یا روی زمین سفت بول می‌کنند و از ترشحات آن دوری نمی‌کنند.
5ـ مردی که جدا از همسرش می‌خوابد و به خواسته‌های طبیعی او پاسخ مثبت نمی‌دهد.(3)
6ـ بداخلاقی با همسر.(4)
7ـ تباه کردن نعمت‌ها(نعمت سلامتی، جوانی، مالی و ...).(5)
8ـ یک سوم عذاب قبر به خاطر غیبت است.(6)
9- دروغ گویی(7)
10- غیبت کردن از مؤمنان(8)
11- غفلت از ذکر و یاد خدا:
یکی از مصادیق «مَعِیشَةً ضَنْکاً» در آیه «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً»(9) «عذاب قبر» است. بنابراین هر کسی از یاد و ذکر خدا دور شود، خداوند او را به عذاب قبر گرفتار می‌‌سازد.
راه‌‌های نجات از عذاب قبر
ب) برخی از کارها که باعث آرامش در قبر و شب اوّل میشود، عبارتند از:
1ـ شهادت در راه خدا.
2ـ استواری و استقامت در خط امامت و ولایت، که باعث میشود فرد اگر چه در بستر خویش بخوابد، شهید شمرده شود. در عالم برزخ به آرامش و رفاه و سعادت نایل گردد.(10)
3ـ امر به معروف و نهی از منکر و هدایت نمودن افراد.
حضرت علی(ع) میفرماید: «مَنْ قَوَّى مِسْکِیناً فِی دِینِهِ ضَعِیفاً فِی مَعْرِفَتِهِ عَلَى نَاصِبٍ مُخَالِفٍ فَأَفْحَمَهُ ... یَتَحَوَّلُ عَلَیْهِ قَبْرُهُ أَنْزَهَ رِیَاضِ الْجَنَّة»؛(11) هر کسی افراد مستضعف فکری را تقویت نماید، و او را در برابر مخالفان راه ما اهل بیت(ع) با سلاح استدلال و بیان و منطق مجهز کند، در برزخ مورد لطف ویژه خداوند قرار میگیرد. آن لطف، تلقین معارف بر حق است و خداوند قبر او را یکی از باغهای بهشتی قرار میدهد».
4ـ إتمام رکوع و سجود:
حضرت امام باقر(ع) فرمود: «هر که نمازش را با حضور قلب بخواند، رکوع(و سجودش) را درست انجام بدهد، عجله نکند، خداوند وحشت قبر را از او بردارد».(12)
5ـ محبّت پیامبر(ص) و اهل بیت:
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«علاقه و محبت من و اهل بیتم در هفت جای حساس و خطرناک، آرامش‌بخش و نجات دهنده است، از جمله موقع مرگ، نیز آن هنگام که ملک الموت جهت قبض روح حاضر میشود، دیگر در قبر، هنگامی که نکیر و منکر جهت بازجویی و سوال حاضر میگردند».(13)
6ـ صلوات بر محمد و آل محمد.(14)
7ـ زیارت امام حسین(ع)؛
یکی از پاداش‌‌هایی که خداوند به زائر قبر امام حسین(ع) میدهد، آن است که از عذاب و فشار قبر او را نجات میدهد.(15)
8ـ نماز شب:
پیامبر(ص) فرمود: «صلاةُ اللَّیلِ، سِراجٌ لِصَاحِبِها فِى القبر»؛(16)
نماز شب، چراغى براى صاحبش در قبر است.
وقتى که جناب ابوذر غفارى(ره) به مکه معظمه مشرف گردیده بود، نزد کعبه ایستاد، و گفت:
أیها الناس! من خیرخواه شما و مهربان بر شما هستم، به سوى من بیایید. مردم اطراف او جمع شدند، فرمود:
اى مردم! هر گاه یکى از شما خواست به سفرى برود، زاد و توشه‌اى براى خود بر مى‌دارد -به آن اندازه که در سفر نیاز دارد- و چاره‌‌اى از آن ندارد، پس هرگاه چنین است، سفر آخرت سزاوارتر است به زاد و توشه راه.
در این هنگام مردى برخاست و گفت: پس ما را راهنمایى کن اى ابوذر!
فرمود:...«صلّ رَکعَتَین فى سَوادِ اللَّیلِ لِوَحشةِ القُبُور»(17) در تاریکى شب، دو رکعت نماز بخوان، برای(رهایی از) وحشت قبر.
9ـ إحیای شب قدر و شب زنده‌داری آن و مشغول شدن به نماز، استغفار و تلاوت قرآن.
10ـ خواندن تلقین برای میت.
11ـ خواندن برخی دعاها، ذکرها و سوره‌‌ها از جمله خواندن «سوره تکاثر» موقع خوابیدن و خواندن «سوره نساء» در هر جمعه و تلاوت سوره «ن والقلم» در نمازهای واجب و مستحب و خواندن «سوره ملک».
12ـ پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«سه گروه از زنان هستند که عذاب قبر ندارند و در قیامت با حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) محشور می‌شوند:
* زنی که با همسرش سازگاری داشته باشد، با فقر و تنگدستی او بسازد.
* زنی که با بداخلاقی شوهرش بسازد، صبر و بردباری از دست ندهد.
(البته این حرف به معنی جواز بداخلاقی مردان نیست، زیرا برای مردی که با همسرش بداخلاقی کند، چنان کیفر و عذاب قبرش شدید و جدّی است که حتی اگر موقعیت فردی چون «سعد معاذ»(از اصحاب پیامبر) را داشته باشد که هزاران فرشته در تشییع جنازه او شرکت کردند و پیامبر(ص) تابوت او را بر دوش خود می‌گذارد و در کفن و دفن و خواندن نماز میت و تلقین او حضور مییابد، باز عذاب قبرش برداشته نمیشود).
* زنی که در مهریه سختگیر نباشد. با بخشیدن(تمام یا بخشی) مهریه‌اش، باری از دوش همسر خود بردارد.(18)
13ـ چهار بار به حج رفتن؛
امام صادق(ع) میفرماید: «کسی که چهار حج به جا آورد، هیچ گاه او را فشار قبر نمی‌‌گیرد».(19)
14ـ مرگ در اوقات واماکن خاص؛
امام صادق(ع) فرمود: «کسی که بین زوال شمس روز پنج شنبه تا ظهر روز جمعه بمیرد، خداوند او را از فشار قبر محافظت می‌‌کند».(20)
حضرت فرمود: کسی که در روز جمعه بمیرد، خدا رهایی از فشار قبر برای او مقرر می‌‌کند.(21)
15- قرائت «سوره نساء» در روزهای جمعه:
امام علی(ع) فرمود: کسی که در هر جمعه سوره نساء را بخواند، از فشار قبر در امان خواهد بود.(22)
16- قرائت سوره «نون والقلم»:
امام صادق(ع) میفرماید: کسی که سوره «نون والقلم» را در نماز واجب یا مستحب بخواند، خدا او را برای همیشه از فقر در امان می‌‌دارد. هنگامی که بمیرد، او را در پناه خود از فشار قبر مصون می‌‌دارد.(23)
17- قرائت سوره «یس»:
سوره یس خواندن نیز از عواملی است که ایمنی از فشار قبر می‌‌آورد.(24)
18-خواندن سوره «تکاثر» موقع خواب:
رسول خدا(ص) فرمود: هرکس موقع خواب سوره تکاثر را بخواند، از فشار قبر نگهداشته میشود. خداوند او را از شر نکیر و منکر کفایت می‌‌کند.(25)
19 خواندن سوره «توحید»:
رسول خدا(ص) فرمودند: خواندن سوره توحید برای بیمار، در مرضی که به مرگ منتهی میشود، باعث رهایی از فشار قبر میگردد.(26)
هم چنین: هرکس بعد از سلام هر نماز؛ «قل هو الله احد» را بخواند، در قبرش عذاب نمیشود و از فشار قبر در امان است.(27)
20- مداومت بر خواندن سوره «زخرف»:
امام باقر(ع) فرمود: کسی که مداومت بر خواندن سوره زخرف کند، خداوند از حیوانات و حشرات زمین در امانش نگه می‌‌دارد و از فشار قبر ایمن می‌‌کند.(28)
21 - خواندن سوره «احزاب»(29)
22- خواندن «سوره ملک»:
امام محمد باقر(ع): خواندن سوره «تبارک الذی بیده الملک» از رسیدن عذاب قبر ممانعت می‌‌کند.(30)
23- خواندن آیة الکرسی(به ویژه بعد از سلام هر نماز واجب). (31)
24- پیامبر اکرم(ص) در وصیتش به امیرالمؤمنین(ع) فرمود:
هر صبح و شب «دعای یستشیر» بخوان. به امامان بعد از خودت نیز سفارش کن که این دعا را بخوانند. آنگاه برای خواندن این دعا آثار و ثواب های زیادی بیان فرمودند، یکی از آثار آن؛ در امان ماندن از عذاب و فشار و تاریکی قبر است.(32)
25- خواندن چهار رکعت نماز:
هرکس در روز جمعه بین طلوع آفتاب تا ظهر، چهار رکعت نماز بخواند، در هر رکعت بعد از حمد؛ سوره تبارک(ملک) و سوره حم سجده را بخواند، خداوند از فشار قبر نگهش می‌‌دارد.(33)
26- دو رکعت نماز در شب جمعه:
امام محمد باقر(ع): هر کس شب جمعه دو رکعت نماز، در هر رکعت بعد از حمد، پانزده مرتبه سوره زلزال را بخواند، خداوند او را از هول و هراس قیامت و عذاب قبر حفظ می‌‌کند.(34)
27- نمازهایی در ماه رجب:
پیامبر اکرم(ص): هر کس در شب اول ماه رجب بعد از نماز مغرب، بیست رکعت نماز بخواند(ده نماز دو رکعتی) در هر رکعتی یک حمد و یک مرتبه سوره توحید بخواند، خداوند جان و مال او و خانواده اش را حفظ می‌‌کند و او را از عذاب قبر نجات میدهد.(35)
خواندن سی رکعت نماز در شب نیمه رجب(پانزده نماز دو رکعتی)، در هر رکعت حمد یک مرتبه و توحید یازده مرتبه، خداوند ثواب هفتاد شهید را به او میدهد. او را از عذاب قبر و آتش جهنم حفظ می‌‌کند.(36)
28- روزه در ماه رجب:
پیامبر(ص): پاداش روزه ماه رجب، امان یافتن از عذاب قبر است.(37)
29- در روایت آمده است که هر کسی در شب بیست و چهارم ماه شعبان دو رکعت نماز بخواند، در هر رکعتی هر یک از سوره های حمد و نصر و فتح را ده مرتبه بخواند، خداوند او را از آتش جهنم و عذاب قبر نجات دهد.( 38)
30- نماز روز چهارشنبه:
هر کسی روز چهارشنبه دوازده رکعت نماز بخواند(شش نماز دو رکعتی)، در هر رکعتی یک مرتبه حمد و هر یک از توحید و ناس و فلق را سه مرتبه بخواند، از عذاب و فشار قبر رهایی مییابد.(39)
31- دو رکعت نماز در شب جمعه: از رسول خدا(ص) روایت شده که هر کس در شب جمعه دو رکعت نماز بخواند، در هر رکعت بعد از حمد، پنجاه مرتبه سوره توحید بخواند، بعد از سلام، صلوات بفرستد، خداوند او را از عذاب قبر نجات دهد.( 40)
32- شرکت در نماز جماعت(41)
33- همیشه با وضو بودن(42)
34- در حدیث آمده است، هنگامی که مرده را دفن کردند و مردم پراکنده شدند، اگر خویشان و نزدیکان او بمانند و دو رکعت نماز به طریق زیر بخوانند، خداوند عذاب قبر را از او بر می‌‌دارد:
در رکعت اول هر یک از سوره‌‌های فلق و ناس را یک مرتبه، در رکعت دوم هر یک از حمد و توحید و قدر را یک مرتبه بخوانند، سپس در سجده بگویند:
«سُبْحَانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَة وَ قَهَرَ عِبَادَهُ بِالْمَوْت»؛(پاک و منزّه است خداوندى که به قدرت خویش، عزیز و سربلند، و با مرگ بر بندگانش سلطه دارد.)
بعد از سلام نماز هم بگویند: «اللّهُمَّ اغْفِر لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ حَیِّهِمْ وَ مَیِّتِهِم»، سپس بگویند که ثواب این دو رکعت نماز را به متوفی هدیه کردیم.(43)
35- از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده که یکی از خواص تربت سیدالشهدا(علیه السلام)(خواندن نماز بر آن و همراه گذاشتن با میّت در قبر) در امان بودن از عذاب قبر است.(44)
36- محبت اهل البیت(علیهم السلام):
پیامبر خدا(ص) فرمود: مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْجُوَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ فَلْیُحِبَّ أَهْلَ بَیْتِی؛(45) هر کسی که می‌‌خواهد از عذاب قبر نجات پیدا کند، پس اهل بیت مرا دوست داشته باشد.
37-صدقه دادن:
پیامبر(ص)فرمود: صدقه، آفات دنیا و فشار قبر و عذاب روز قیامت را دفع می‌‌کند.(46)
38- اقامه نماز:
کسی که در دنیا پایبند به نماز است و به آن اهمیت میدهد، فشار قبر از او بر داشته میشود. پیامبر(ص): «الصَّلاةُ شَفِیعٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ أُنْسٌ فِی قَبْرِهِ وَ فِرَاشٌ تَحْتَ جَنْبِهِ وَ جَوَابٌ لِمُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ»؛(47)
نماز؛ شفیع نمازگزار نزد ملک الموت، همراه در قبر، بسترى نیکو در قبر، و پاسخ به سؤال نکیر و منکر مى‌باشد.
39- پایبندی به نماز اول وقت:
پیامبر(ص): «مَا مِنْ عَبْدٍ اهْتَمَّ بِمَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ وَ مَوَاضِعِ الشَّمْسِ إِلَّا ضَمِنْتُ لَهُ الرَّوْحَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ انْقِطَاعَ الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ وَ النَّجَاةَ مِنَ النَّار»؛(48)
هر بنده‌اى به نماز اول وقت اهتمام کند، راحتى و آسایش در موقع مرگ و از بین رفتن ناراحتی‌‌ها و غمها و رهایى از آتش را برایش ضمانت مى‌نمایم.
40- گذاشتن دو چوب تر زیر بغل میت هنگام دفن، و آب ریختن روی قبر:
از امام صادق(ع) پرسیدند علت این دو چوب تر همراه میت چیست؟ «فَقَالَ: إِنَّهُ یَتَجَافَى عَنْهُ الْعَذَابُ مَا دَامَتْ رَطْبَةً»؛(49)
فرمود: تا وقتی این چوبها تر باشد، میت از عذاب در امان است.(و چه بسا پس از مدتی مورد رحمت خدا قرار گیرد).
امام صادق(ع): «فِی رَشِّ الْمَاءِ عَلَى الْقَبْرِ، قَالَ: «یَتَجَافى عَنْهُ الْعَذَابُ مَا دَامَ النَّدى فِی التُّرَابِ».(50)
امام صادق(ع) در مورد پاشیدن آب روی قبر میت فرمود: مادامی که این خاک تر باشد، میت از عذاب در امان است.
این برخی از عواملی بود که می‌‌تواند در برداشتن یا تخفیف عذاب قبر مؤثر باشد.
البته در جستجو میان روایات و کلمات اهلبیت(ع)، ممکن است موارد دیگری برای رهایی از این عذاب هولناک در منزل جدید، پیدا کرد.
عاجزانه از ایزد منّان مسألت داریم؛ به حق اهلبیت پیامبر(ص)؛
تمام شیعیان امیرالمؤمنین(ع) را از رنج و عذاب، هنگام مرگ و شب اول قبر و قیامت نجات دهد.
==================
پی نوشت‌‌ها:
1. بحارالانوار، ج6، ص 221، ح 16.
2. همان، ج 6، ص 221.
3. همان، ص 222.
4. همان، ص 220.
5. همان، ص 221.
6. همان، ص 245
7 و 8. همان، ج 73، ص359
9. طه(20) آیه 124
10. بحار، ج 6،ص 245.
11. همان، ص 228.
12. همان، ص 244.
13. همان، ج 7، ص 248.
14. همان، ج 94، ص 71.
15. همان، ج101،ص18
16. همان، ج84، ص160
17. بحار، ج 96، ص 258
18. الوسایل الشیعه، ج 21، ص285.
19. بحارالانوار، ج99،ص20.
20. من لایحضره الفقیه، ج1،ص138.
21.بحارالانوار،ج6،ص230.
22.همان، ج92ص273.
23. همان ص316.
24. همان ص289.
25. همان، ج86،ص282.
26. همان، ج 89، ص353.
27. مستدرک الوسایل، ج4، ص280.
28. ثواب الاعمال، ص113.
29. مستدرک الوسایل، ج4، 346.
30. الکافی، ج2، ص622.
31. وسایل الشیعه، ج11، ص 396.
32.بحار الانوار، ج 83، ص320.
33. جمال الاسبوع، ص42.
34. الوسایل الشیعه، ج7، ص 392.
35. همان، ج8، ص94.
36. مستدرک، ج6، ص 331.
37. همان، ج6، ص280.
38. الاقبال، ص 722.
39. بحار، ج87، ص331.
40. مستدرک، ج6، ص81.
41. همان، ج7، ص444.
42. بحار، ج7، ص290.
43. مستدرک، ج6، ص344.
44. ارشاد القلوب، ج2، ص439.
45. بحار، ج27، ص116.
46. همان، ج 89، ص336.
47. همان، ج 82، ص 231.
48. مستدرک، ج3، ص148.
49. من لا یحضره الفقیه، ج1، ص: 144
50. الکافی، ج3، ص: 200
مطالب مرتبط با این موضوع
- اکثر مردگان به چه دلیل از دنیا رفته اند؟
- به هوش باشیم که مرگ نزدیک است!
- زمان توبه جوانی است نه پیری
- اگر از مرگ می ترسید بخوانید !
- اموات چگونه از اعمال خیر بازماندگان بهره مند می شوند؟!
- نحوه محاسبه حق الناس در قیامت چگونه است؟
- علت غفلت از مرگ چیست؟!
- پشت صحنه «ایستگاه آخرت و آیینه عبرت»
- عوامل عذاب قبر و راه نجات از آن
- ۴ سوال اصلی که در قیامت از بنده می‌پرسند، چیست؟
- برانگیخته شدن مردگان
- هشدارهای قبر به انسانها قبل از مرگ
- ارتباط مردگان با انسانهای دنیایی!
رضا اسحاقی
