ریشه حماقت چیست؟

نخستین صفت از صفات رذیله که در داستان انبیاء و آغاز خلقت انسان به چشم مى ‏خورد و اعتقاد بسیارى از علماى اخلاق، ام المفاسد و منشاء بسیاری از رذایل اخلاقى و ریشه تمام بدبختیها و صفات زشت انسانى محسوب می شود، تکبر است!

تکبر در لغت به معنای تَعَظُّم (خود را بزرگ پنداشتن) آمده است. برخی، کبر، استکبار و تکبر را برای اشاره به همین معنا به صورت یکسان به کار برده‌اند، ولی برخی میان کبر و تکبّر فرق گذاشته‌اند؛ یعنی کبر را امر باطنی و حالت نفسانی دانسته‌ و تکبر را به ثمراتِ آن امرِ باطنی، که به صورت افعال و اقوال ظاهر می‌شود، اطلاق کرده‌اند. اما در اصطلاح؛ کبر از صفات نکوهیدۀ نفسانی است که شخص متّصف به آن (متکبّر)، خود را در برابر دیگران بزرگ می‌بیند و دیگران را خوار و حقیر می‌شمارد. بر این اساس این مهم یکی از موضوعات مورد تاکید ائمه اطهار (ع) و به ویژه جانشین برحق پیامبر (ص)، امیرالمومنین علی (ع) می باشد. در این راستا این امام همام می فرمایند: مـَا لاِ بـْنِ آدَمَ وَالْفـَخـْرِ: أَوَّلُهُ نـُطـْفـَةٌ وَ آخـِرُهُ جـِیـفـَةٌ، وَ لاَ یـَرْزُقُ نـَفـْسـَهُ ، وَ لاَ یـَدْفـَعُ حَتْفَهُ؛ انـسـان را بـا تـکـبـر چـکـار؟ در آغـاز نطفه بود و سرانجام مرداری است. نه می تواند به خود روزی دهد و نه مرگ را از خود براند؛ و همچنین درباره خودرأیی می فرمایند: مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ؛ هر که به رأی خود تکیه زند هلاک شود.
حضرت در جایی دیگر تکبر را دام شیطان دانسته و فرموده اند: فَاللّهَ اللّهَ فِی عَاجِلِ الْبَغْیِ، وَ آجِلِ وَ خَامَةِ الظُّلْمِ وَ سُوءِ عَاقِبَةِ الْکِبْرِ فَإِنَّهَا مَصْیَدَةُ إِبْلِیسَ الْعُظْمَی؛ خـدا را! خـدا را! از کیفر تباهکاری در دنیا و زیان ستمگری در آخرت و بد فرجامی تکبر؛ که همانا دام بزرگ شیطان است.
علاوه بر این حضرت درباره تکبر کارگزاران می فرمایند: اَلتَّکَبُّرُ فِی الْوِلایَةِ ذُلُّ فِی الْعَزْلِ؛ کبر ورزی در دوران ولایتداری، موجب خواری دوران برکناری است؛ و نیز فرجام افراد متکبر و مستبد را چنین بیان داشته اند: لا تَسْتَبِدَّ بِرَأْیِکَ فَمَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ؛ در رأی استبداد مکن، هر کس در نظر دادن استبداد ورزد، سقوط می کند؛ و نیز بیان داشته اند: خودبینی و تکبر، ریشه حماقت است.
همچنین امیرالمومنین علی (ع) فرموده اند: لَوْ رَخَّصَ اللّهُ فِی الْکِبـْرِ لاَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِیهِ لِخَاصَّةِ أَنْبِیَائِهِ؛ وَ لکِنَّهُ سُبْحانَهُ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ التَّکابُرَ؛ اگر خداوند تکـبر ورزیدن را بـه کـسی اجـازه می داد، حتماً در مرحله نخست، آن را مخصوص پیامبران و اولیای خود می ساخت، اما خداوند تکبر و خودبرتربینی را برای همه آنها منفور شمرده است.
منابع:

۱-نهج البلاغه، حدیث ۱۶۱، ۴۴۵؛ خطبه ۲۳۴.
۲-آمدی، شرح غررالحکم، ج ۱: ۹۵، ۲۴۸؛ ج ۶: ۲۹۶.
۳-ابن منظور، لسان العرب، ج ۵: ۱۲۹.
۴-مقدس اردبیلی، زبده البیان فی احکام القرآن، ج ۱: ۴۴۲.
۵- پورطباطبایی، یکهزار سخن از حضرت علی (ع): ۹۰-۹۱.