آگاهی به آداب اسلامی در رفتار با والدین

از آنجا که رفتار و آداب غربی از طریق رسانه‌‌هایی همچون اینترنت و ماهواره بشدت در حال گسترش است و متأسفانه به دلیل ناآگاهی برخی خانواده‌ های مسلمان از بسیاری آداب اسلامی، به فکر این افتادم که برخی امور که مشتمل بر آداب اسلامی در برخورد با دیگران باشد را در چند پست تقدیم عزیزان کنم، باشد که إن شاء الله هم برای خود ما و هم فرزندان و خانواده‌‌ها مفید و مثمر ثمر افتد.

برای تثبیت و حفظ پایه‌‌‌‌های نهاد خانواده، برقراری روابط مؤدبانه و احترام آمیز با هر یک از افراد خانواده ضرورت دارد. در این مبحث، به شیوه رفتار با والدین می‌‌پردازیم.

در اسلام، «رفتار با والدین» آدابی دارد که مهم‌‌ترین آنها را برمی‌‌شماریم:

یک ـ نیکی با پدر و مادر

از جمله آداب رفتار با والدین، نیکی و احسان با آنان است. خداوند در قرآن می‌‌فرماید: «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً؛ به پدر و مادر خود احسان کنید.» (اسراء: 23) وقتی از امام صادق(ع) درباره احسان پرسش شد، فرمود:

با آنها نیک معاشرت کنی تا آنها مجبور نشوند، احتیاج خود را از تو بخواهند. اگرچه نیازمند نباشند، [بلکه قبل از اینکه آنان اظهار کنند، تو باید وظیفه خود را انجام دهی].1

دوـ فروتنی و بردباری در برابر خشم آنان

از دیگر آداب رفتار با والدین، تواضع و بردباری در برابر آنان است. به ویژه در دوره کهن سالی باید مراقب بود که همه برخوردها و رفتارها با احترام و تواضع همراه باشد. خداوند در قرآن در این باره می‌‌فرماید:

«إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً کَرِیمًا»؛ (اسراء: 23)

اگر یکی از آن یا هر دو در کنار تو به سال خوردگی رسیدند، به آنها [حتی] اُف نگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.

امام صادق(ع) در شرح این آیه می‌‌فرماید:

یعنی اگر دل تنگت کردند، به آنها [اُف] مگو. اگر تو را زدند، با آنها تندی مکن و فرمود: [با آنها سخنی شریف و بزرگوار بگو]، یعنی اگر تو را زدند، بگو: [خدا شما را بیامرزد، این است سخن شریف تو] و فرمود: [از روی مهربانی برای آنها جنبه افتادگی پیش آور]، یعنی دیدگانت را به آنها خیره مکن، بلکه با مهربانی و دلسوزی به آنها بنگر و صدایت را از صدای آنها بلندتر مکن و دستت را بالای دست آنها مگیر و بر آنها پیشی مگیر.2

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هم درباره تواضع به پدر و مادر می‌‌فرماید: «از جمله حقوق والدین به فرزندان، متواضع بودن در برابر خشم آنهاست».3

سه ـ فرمان برداری 

در اسلام، اطاعت و فرمان برداری از دستورهای پدر و مادر، نشانه مؤمن بودن فرد مسلمان است، چنان که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌‌فرماید:

«وَ والدیک فَأَطِعْهما وَ بَرَّهما حَیِّیْنَ کانا أو مَیِّتَیْن وَ ان أمَراکَ أنْ تَخْرُجَ مِنْ أهْلک َو مالِک فَافْعَلْ فانَّ ذلک مِنَ الْاِیْمَان».4

از پدر و مادرت فرمان بر و به آنها نیکی کن، زنده باشند یا مرده و اگر دستور دادند، خاندان و مالت را کنارگذار، این کار را بکن که این کار نشانه کمال ایمان است.

البته، اطاعت از والدین، بی حد و مرز نیست و در جایی که دستور پدر و مادر، در مسیر شرک و کفر و برخلاف دستورهای دین باشد، نباید از آن اطاعت کرد. خداوند در قرآن می‌‌فرماید:

وَإِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا. (لقمان: 15)

و اگر تو را وادارند تا درباره چیزی که تو را به آن دانشی نیست، به من شرک ورزی، از آنان فرمان نبر.

امام علی(ع) درباره حق اطاعت از فرمان پدر می‌‌فرماید: «فَحَقُّ الوالد عَلَی الوَلَد أنْ یُطیعَهُ فی کُلِّ شَیْءٍ اِلاّ فی مَعْصیة الله؛ حق پدر بر فرزند این است که فرزند در همه چیز به جز نافرمانی خدا، از پدر اطاعت کند».5

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هم می‌‌فرماید: «طاعَةُ اللهِ طاعَةُ الْوالِدِ وَ مَعْصِیَةُ اللهِ مَعْصِیَةُ الْوالِدِ؛ اطاعت پدر، اطاعت خداست و نافرمانی پدر، نافرمانی خداست».6

چهارـ صدا کردن مؤدبانه

فرد مؤمن مسلمان، نه فقط هنگام گفت وگو با پدر و مادر نباید صدای خود را در برابر صدای آنها بلند تر کند، بلکه هنگامی که پدر و مادر را خطاب می‌‌کند، باید با بهترین و زیباترین کلمات و تعبیرها آنها را خطاب کند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در پاسخ شخصی که از حق پدر بر فرزند پرسید، فرمود: «از جمله حق پدر بر فرزند این است که ... او را به اسم صدا نکنی».7

در واقع، بهتر است هر گاه پدر یا مادر خود را خطاب می‌‌کنیم، از واژه هایی همچون آقاجان، مادرجان، پدر عزیز، مادر عزیز و همانند اینها استفاده کنیم.

پنج ـ راه نرفتن پیشاپیش پدر و مادر

هر چند راه رفتن فرزندان رعنا و جوان پیشاپیش پدر و مادر و نگاه کردن آنها به قد و بالای فرزندان بسیار لذت بخش است، ولی ادب اقتضا می‌‌کند که انسان پیشاپیش والدین خود حرکت نکند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌‌فرماید: «از جمله حقوق پدر بر فرزند... راه نرفتن پیشاپیش اوست».8

شش ـ پرهیز از نشستن قبل از آنها

از آداب دیگر حفظ حُرمت والدین، پرهیز از نشستن در مجالس و محافل قبل از آنها است؛ یعنی کسانی که با پدر و مادر خود به مجلس یا محفلی می‌‌روند، تا وقتی که والدینشان جایی برای نشستن پیدا نکرده و مستقر نشده اند، آنان باید به احترام پدر و مادرشان از نشستن خودداری کنند یا جای خود را به آنها بدهند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌‌فرماید: «از جمله حقوق پدر بر فرزند... ننشستن قبل از اوست».9

هفت ـ قیام به احترام آنان

آداب اسلامی ایجاب می‌‌کند هنگامی که پدر و مادر به منزل، مجلس یا محفلی وارد می‌‌شوند، اگر فرزندشان در آنجا هست، به احترام آنان برخیزد.

چنان که امام علی(ع) می‌‌فرماید: «قم عَنْ مَجْلسکَ لأبیکَ؛ به احترام پدرت در مقابل او به پاخیز».10

هشت ـ دشنام ندادن و فراهم نکردن زمینه دشنام

فرزندان چه در طول حیات و چه در دوره مرگ والدین باید به گونه ای زندگی و رفتار کنند که کسی به پدر و مادر آنها دشنام و ناسزا نگوید.

به دیگر سخن موجب آزار دیگران نشوند تا دیگران به والدین آنها فحش و ناسزا نگویند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌‌فرماید: «از جمله حقوق پدر بر فرزند این است که... سبب دشنامشان نشود».11

خود فرزند نیز نباید به پدر و مادرش دشنام بگوید. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می‌‌فرماید: «لَعَنَ اللهُ مَنْ لَعَنَ والدیه؛ هرکس پدر و مادر خویش را لعن کند، خدا او را لعنت می‌‌کند.»12

همچنین می‌‌فرماید: «مَلْعونٌ مَنْ سَبَّ أباهُ، ملعُونٌ مَنْ سَبَّ امَّهُ»؛

هرکس به پدر خویش ناسزا گوید، ملعون است و هر که به مادر خویش ناسزا گوید، ملعون است.13

در پایان این نکته بسیار مهم را به یاد داشته باشید: 

قَالَ أَبُوعَبْدِاللهِ(ع): «بَرُّوا آبَاءَکُمْ یَبَرَّکُمْ أَبْنَاؤُکُم»؛14

امام صادق(ع) فرمود: با پدران خود به نیکى رفتار کنید تا فرزندانتان با شما به نیکى رفتار نمایند.

----------------

پی نوشتها:

1. ترجمه اصول کافی، ج 3، ص 230.

2. همان.

3. میزان الحکمه، ج 1، ص 7158.

4. ترجمه اصول کافی، ج 3، ص 231.

5. نهج‌البلاغه دشتی، حکمت 399.

6. نهج ‌الفصاحه (با تنظیم موضوعی)، ص 114.

7. بحارالانوار، ج 74، ص 45، باب 2، ح 6.

8. همان.

9. همان.

10. جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی، برگردان: سید جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، دانشگاه تهران، 1366، ج 2، ص 191.

11. بحارالانوار، ج 74، ص 45، باب 2، ح 6.

12. نهج‌ الفصاحه (با تنظیم موضوعی)، ص 116.

13. همان.

14. الکافی ج‏5، ص 554.

منبع: کتاب آداب اجتماعی در اسلام