مدفون شدگان در قبرستان بقیع

یکى از پر خاطره‏ترین مکان‎هاى مدینه، بقیع است؛ جایى که نخست آن را بقیع الغرقد مى‏نامیدند. «غرقد» نوعى درخت بوده که در گذشته، در محل این قبرستان و یا در کنار آن قرار داشته و محتملا به تدریج با گسترش قبرستان، آن درخت‎ها -که به نظر برخى توتستان بوده - از میان رفته است.

بقیع پیش از اسلام، گورستان مردم یثرب بوده و پس از اسلام نیز به عنوان مهمترین گورستان مدینه شناخته شده است. این گورستان با وسعت نسبتا زیاد خود، در طول قرون مختلف اسلامى مدفن صحابه، تابعین و مهمتر از همه، چهار تن از امامان(علیهم‎السلام) بوده و از این رو محل زیارت تمامى زائران مدینه منوره است. بقیع در ناحیه شرقى مسجد النبى و تقریبا در فاصله دویست مترى آن قرار دارد. این قبرستان تا یکصد سال پیش خارج از حصار قرار داشت، اما اکنون تقریبا در میان شهر مدینه واقع شده و با چهار خیابان محاصره گردیده است؛ ستین، عبد العزیز، ابى ذر، باب العوالى.

بقیع در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز زیارتگاه بوده و آن حضرت برخى شب‎ها خانه را ترک کرده و تنها به بقیع مى‏رفته و در آنجا به راز و نیاز با خدا مى‏پرداخته است. برخى دختران آن حضرت و نیز برخى از یاران نزدیکش در بقیع مدفونند؛ کسانى چون عثمان بن مظعون که از صحابى مورد علاقه رسول خدا بود.

قبرستان بقیع تا قبل از تسلط آل سعود، قبه‏هاى متعددى داشت که بر روى قبور خاصى ساخته شده بود. اما اکنون به صورت فضاى باز و ساده‏اى در آمده است و قبرها جز نشانى ساده، به صورت سنگى که بالاى سر آنها گذاشته شده، چیزى ندارد. با وجود این، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقیع باعث گردیده است تا قبر عده‏اى از بزرگان مدفون، مشخص باقى بماند؛ گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلکه هزاران تن از صحابه و تابعین به دست فراموشى سپرده شده و قبر آنان نامشخص مانده است.

سفرنامه ‏ها و کتاب‎هاى تاریخى که در قرون مختلف به نگارش در آمده است ‏حکایت از اعتناى کامل زائران حرم نبوى به این قبرستان مى ‏کند. مسلمانان از هر فرقه و مسلک پس از زیارت خیرالبشر به زیارت مدفون شدگان در بقیع مى‏آمده و خاطره پر شکوه عصر نخستین اسلامى و مظلومیت امامان را زنده مى ‏کرده ‏اند. متاسفانه این قبور به دلیل عقاید خاص حاکمان جدید عربستان تخریب گردیده و باعث دلخورى جمعیت‎هاى میلیونى مسلمانان زائر و غیر زائر دنیاى اسلام شده است. تخریب این قبه‏ها البته از روى توجه به ساده‎زیستى نبوده است!

 

مدفون شدگان در بقیع

قبر امامان شیعه

مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان، چهار تن از امامان معصوم هستند که در کنار یکدیگر به خاک سپرده شده‏اند.

1. امام مجتبى(علیه‎السلام)

ریحانه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، حسن بن على(علیهماالسلام)، در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنیا آمد. وى و برادرش امام حسین(علیه‎السلام) مورد علاقه شدید رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته مى‏شدند. امام مجتبى(علیه‎السلام) بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در کنار پدرش امیرمؤمنان(علیه‎السلام)، در جنگ‎هاى جمل، صفین و نهروان شرکت کرد. پس از شهادت امیرمؤمنان(علیه‎السلام)، با نصب پدرش، مردم عراق با او بیعت کردند، اما به دلایل متعددى وى را همچون پدرش در جنگ با معاویه تنها گذاشتند. او نیز به اجبار حکومت را رها کرد و عازم مدینه شد. این رخداد در سال 41 هجرى قمرى اتفاق افتاد. پس از آن، امام مجتبى(علیه‎السلام) به مدت ده سال در مدینه با شیعیان خود مرتبط بود. وى اسوه اخلاق بود و بارها اموال خویش را نصف کرد و نیمى از آن را در راه خدا بخشید. عاقبت به توطئه معاویه و به دست همسر نابکارش که دختر اشعث بن قیس بود، مسموم شد و به شهادت رسید. مردم مدینه در سوگ آن امام به ماتم نشستند. امام علاقه‏مند بود تا در کنار جدش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به خاک سپرده شود؛ اما مروانیان با همکارى شخصى که ادعاى مالکیت زمینى را داشت که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آنجا مدفون شده بود، مانع این کار شدند؛ لذا آن حضرت را در بقیع به خاک سپردند.

2. امام سجاد(علیه‎السلام)

امام سجاد(علیه‎السلام) چهارمین امام شیعه است. او در سال 38 قمرى متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبى(علیه‎السلام) و پدر خود حسین بن على(علیهما‎السلام) سپرى کرد. در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیمارى نتوانست در جنگ شرکت کند. پس از آن قریب سى و چهار سال؛ یعنى تا سال 94 قمرى، رهبرى شیعه را بر عهده داشت. این دوره، دوره‏اى سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند. آن حضرت از راه‎هاى گوناگون توانست ‏شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را براى فرزندش امام باقر(علیه‎السلام) باز کند. از مهمترین یادگارهاى امام سجاد (علیه‎السلام) دعاهاى آن حضرت است که مشحون از مفاهیم عالى اخلاقى و عبادى و سیاسى است و پس از قرآن و نهج البلاغه، یکى از مهمترین متون دینى ما به شمار مى‏آید.

امام سجاد(علیه‎السلام) در سال 94 ق. به تحریک ولید بن عبدالملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبى(علیه‎السلام) در بقیع مدفون شد.

3. امام باقر(علیه‎السلام)

آن حضرت پنجمین امام شیعه است و در سال 58 قمرى به دنیا آمد و تا سال 94 قمرى در کنار پدرش در مدینه زندگى مى‏کرد. پس از رحلت پدر، رهبرى شیعه را در دست گرفت و به جهت‏ شهرت علمى و فقهى خویش، شاگردان فراوانى گرد او جمع شدند. آن امام را به دلیل همین علم و دانش ‏«باقر العلوم‏»؛ یعنى شکافنده علوم لقب دادند. جابر انصارى، از آخرین صحابه بر جاى مانده، سلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به او رساند و امام را بوسید. امام در اوج نزاع‎هایى که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادى و احکام فقهى در گرفته بود، خطوط روشنى را در فقه تبیین کرد که تکیه‎گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است.

امام باقر(علیه‎السلام) در سال 114 یا 117 ق. به تحریک هشام بن عبدالملک به شهادت رسید و در کنار پدرش حضرت سجاد(علیه‎السلام) در بقیع دفن شد.

4. امام صادق(علیه‎السلام)

امام صادق(علیه‎السلام) که ششمین امام معصوم است و مذهب شیعه را با نام او به عنوان مذهب جعفرى مى‏شناسند، در سال 80 یا 83 قمرى در مدینه به دنیا آمد و پس از رحلت پدر، رهبرى فکرى و سیاسى شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال 148 قمرى در قید حیات بود. در این مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر مى‏شدند و مورد ستایش تمامى عالمان عصر خویش بود. در متون دینى شیعه، چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر، اخلاق و به ویژه فقه، رسیده که باعث عظمت‏ حدیث ‏شیعه و موجب تقویت بنیه علمى آن است. امام صادق (علیه‎السلام) کوشید تا شیعیان را در برابر دیگران مسلح به دانش حدیث و فقه کند و با انحرافاتى که ممکن بود در میان شیعه به وجود آید، به مبارزه برخیزد. در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسى، فشارى سخت بر شیعیان وجود داشت. منصور، دومین خلیفه عباسى، نسبت به امام صادق (علیه‎السلام) سخت کینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورخان در 25 شوال سال 148 هجرى به تحریک وى مسموم شد و به شهادت رسید. آن حضرت در کنار جد و پدرش در بقیع به خاک سپرده شد.

در گذشته، قبور این چهار امام، با قبه‏اى که بر فراز آن ساخته شده بود، به عنوان یکى از زیارتگاه‎هاى مسلمانان، به ویژه شیعیان، شناخته مى‏شد؛ یکى از مشهورترین این بناها از آن مجدالملک قمى براوستانى وزیر برکیارق سلجوقى است که در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است. اما این آثار در سال‎هاى اخیر از میان رفته و قبور ائمه در شکل ساده‏اى مشخص شده است. (1)

 

قبر منسوب به حضرت فاطمه(علیهاالسلام)

درباره محل دقیق قبر آن حضرت و این که آیا در خانه خود مدفون شده یا در بقیع، نمى‏توان با قاطعیت اظهار نظر کرد. شواهدى وجود دارد که نشان مى‏دهد آن حضرت در بقیع مدفون گردیده، همانگونه که شواهدى حکایت از آن مى‏کند که در خانه خود، که اکنون در حجره شریفه قرار دارد، دفن شده است. (2) در احادیث امامان شیعه، نوعا محل دفن، خانه خود حضرت معرفى شده است. (3) به همین دلیل علماى برجسته شیعه نظیر شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسى، ابن طاووس و علامه مجلسى مدفن حضرت را خانه خودش، که بعدا در مسجد قرار گرفت، مى‏دانند. (4) محلى که به عنوان قبر آن حضرت در بقیع مشخص شده، پایین‏تر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست(شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد که اینجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.

حضرت فاطمه(علیهاالسلام) یکى از زنان برگزیده عالم شناخته شده و مورد علاقه شدید رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. درباره آن گرامى، فرزندان و شویش امام على(علیه‎السلام)، فضایل بى‏شمارى از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل شده است؛ یکى از آنها همان روایت مشهور است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) او را پاره تن خود خواند و آزار به او را آزار در حق خود شمرد. حضرت فاطمه(علیهاالسلام)، پس از ماجراى سقیفه، به مخالفت با حاکمیت وقت پرداخت و در باقى ‏عمر خویش، حاضر به حرف زدن با آنان نشد. آن حضرت وصیت کرد تا دور از چشم آنان و در شب دفن شود و این کار را به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلومیت ‏خود در برابر خلفا انجام داد.

 

قبه بنات الرسول

از جمله مدفون شدگان بقیع، سه دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند که پیش از این، قبه‏اى بر فراز قبر آنان قرار داشته و به نام قبه بنات الرسول مشهور بوده است.

رقیه: وى همسر عثمان بن عفان بود و با او در مدینه زندگى مى‏کرد. زمانى که جنگ بدر رخ داد، او گرفتار مرض سختى بود و تا قبل از رسیدن پدر به مدینه، درگذشت. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) او را در بقیع دفن کرد.

ام کلثوم: وى پس از رقیه، به همسرى عثمان بن عفان در آمد. وى نیز در سال نهم هجرت درگذشت و در بقیع دفن شد.

زینب: او همسر ابوالعاص بن ربیع بود. پس از هجرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به مدینه، در مکه نزد همسرش نگه داشته شد. ابوالعاص در جنگ بدر در کنار مشرکان شرکت کرد و اسیر شد. زینب گلوبند خود را به عنوان فدیه فرستاد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود تا گلوبند را پس فرستادند و ابوالعاص را نیز به شرطى آزاد کرد که همسرش را طلاق دهد و راهى مدینه کند، و بدین ترتیب زینب به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ملحق شد. چند سال بعد، ابوالعاص ایمان آورد و به مدینه آمد و مجددا با زینب ازدواج کرد. زینب در سال هشتم هجرت درگذشت.

این سه خواهر در کنار یکدیگر دفن شده‏اند و همانگونه که اشاره شد، قبر آنها قبه‏اى داشته و به عنوان یکى از زیارتگاه‎هاى مدینه در بقیع بوده است.

 

همسران رسول خدا(صلی الله علیه و آله)

بیشتر همسران آن حضرت، در بقیع و در کنار یکدیگر مدفون شده‏اند. برخى از آنها عبارتند از: زینب فرزند خزیمه(متوفاى سال 4 ه.)؛ ریحانه فرزند زبیر(متوفاى 8 ه.)؛ ماریه قبطیه(متوفاى 16 ه.)؛ زینب بنت جحش(متوفاى 20 ه.)؛ ام حبیبه دختر ابوسفیان(متوفاى 42 یا 44 ه.)؛ حفصه دختر عمر(متوفاى 45 ه.)؛ سوده(متوفاى 50 یا 54 ه.)؛ صفیه دختر حیى بن اخطب یهودى(متوفاى 50 ه.)؛ جویریه فرزند حارث(متوفاى 50 یا 56 ه.)؛ عایشه دختر ابوبکر(متوفاى 57 یا 58 ه.) عایشه علاقه‏مند بود تا در کنار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دفن شود، اما خودش گفت به خاطر آنچه پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) انجام داده‏ام، از دفن شدن پیش آن حضرت شرم دارم. و لذا در بقیع دفن شد؛ ام‎سلمه (متوفاى سال 61 ه.) بهترین همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از خدیجه و از حامیان ولایت امیرمؤمنان بود. (5)

 

مقبره ابراهیم  

تنها فرزند پسر، که در مدینه نصیب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شد، ابراهیم بود که از مادرى به نام ماریه قبطیه به دنیا آمد. این زن را حاکم مصر به رسم‏ هدیه براى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرستاده بود. ابراهیم در ذیحجه سال هشتم هجرت متولد شد. با تولد او موجى از شادى و سرور مدینه را فرا گرفت، بطورى که محل تولد ابراهیم، به عنوان مشربه ام ابراهیم تا همین اواخر نیز از آثار دینى مدینه به شمار مى‏رفت. اما پس از گذشت قریب یک سال، ابراهیم درگذشت و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را در غم فقدان فرزند خود شدیدا اندوهگین کرد.

ابراهیم در کنار عثمان بن مظعون، که یارى فداکار و مورد علاقه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود، مدفون شد.

 

فاطمه بنت اسد

این مادر، از زنان بسیار محبوب نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وى آنقدر عظمت داشت که بنابر اخبار فراوان، به اندرون خانه کعبه رفت و امیرمؤمنان، على(علیه‎السلام) را در آن مکان مقدس به دنیا آورد. او به عنوان همسر ابوطالب در سرپرستى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شریک بود و آن حضرت فاطمه بنت اسد را چون مادر خویش مى‏دانست. وى از نخستین زنان مسلمان در مکه بود و پس از هجرت، همراه فرزندش امام على(علیه‎السلام) در مدینه زندگى مى‏کرد. به هنگام رحلتش، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به شدت متاثر شد و بر وى نماز خواند و در حالى که مى‏گریست، او را در قبر نهاد. محتمل است قبرى که در نزدیکى قبور ائمه(علیهم‎السلام) قرار دارد، از آن فاطمه بنت اسد باشد.

در روایت‎هاى دیگر، محل دفن وى در نزدیکى قبر سعد بن معاذ و ابوسعید خدرى دانسته شده است.

 

عباس بن عبد المطلب

عباس عموى پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و در حوادثى که در مکه بر اسلام گذشت، در جمع بنى‎هاشم از مدافعان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به شمار مى‏رفت. وى از اشراف مکه تلقى مى‏شد و روحیه اشرافى نیز داشت. در عین حال، پس از آن که اسلام آورد و به دلیل کمکى که در جمع بنى‎هاشم به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) کرده بود و نیز به عنوان عموى آن حضرت، مورد علاقه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وى بعد از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرمؤمنان(علیه‎السلام) وفادار بود و در سال 33 هجرى قمرى در عهد خلافت عثمان بدرود حیات گفت. بنى عباس از نسل او هستند.

 

دیگر مدفون شدگان بقیع

پیش از این اشاره کردیم که بقیع مدفن هزاران تن از صحابه، تابعین و بزرگان اسلام است. قبور بسیارى از آنان نامشخص و برخى نیز مشخص است.

محمد بن على

محمد حنفیه فرزند بزرگوار امیرمؤمنان(علیه‎السلام) است. وى مورد علاقه پدر بود و در جنگ‎هاى امیرمؤمنان(علیه‎السلام) با ناکثین، قاسطین و مارقین در کنار آن حضرت شرکت داشت. وى در سال 80 هجرى درگذشت.

عقیل بن ابى طالب

وى فرزند ابوطالب و بیست ‏سال بزرگتر از امیرمؤمنان(علیه‎السلام) بود و از نسب شناسان معروف زمان خویش شمرده مى‏شد. (6)

عبدالله بن جعفر

جعفر بن ابى طالب همان کسى بود که سرپرستى مهاجران حبشه را به عهده داشت و پس از بازگشت، در جنگ مؤته به شهادت رسید. عبدالله، فرزند بزرگ وى، همسر زینب دختر امیرمؤمنان (علیه‎السلام) و مردى با گذشت بود. تنى چند از فرزندانش در کربلا به شهادت رسیدند. او در سال 80 درگذشت.

اسماعیل بن جعفر الصادق(علیه‎السلام)

اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق(علیه‎السلام) بود که پیش از پدر درگذشت. یکى از فرقه‏هاى اسلام که به نام اسماعیلیه شناخته مى‏شود، از معتقدان به امامت او و فرزندانش هستند. مقبره اسماعیل تا ده - پانزده سال پیش بیرون از بقیع قرار داشته است. چنین اظهار شده که قبر را به داخل بقیع منتقل کرده‏اند.

شاهدى عینى گفت ‏شبى خود ناظر بوده که مقبره را خراب کردند و محتویات قبر را به داخل بقیع انتقال دادند.

صفیه

صفیه دختر عبدالمطلب و عمه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وى از زنان ‏با شهامت صدر اسلام به شمار مى‏رفت و در جریان جنگ احزاب، در داخل شهر، یک یهودى را که براى یهودیان بنى قریظه جاسوسى مى‏کرد، به قتل رساند.

عاتکه

عاتکه نیز دختر عبدالمطلب و از عمه‏هاى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. وى همان است که در مکه، پیش از جنگ بدر، خوابى بدین مضمون دید که قریش جگرگوشه‏هاى خود را از دست مى‏دهد. اما ابوجهل او را مورد تمسخر قرار داد و از قضا در بدر، قریش بیشترین بزرگان خود و از جمله ابوجهل را از دست داد.

این دو خواهر در کنار یکدیگر دفن شده‏اند و در گذشته بقعه‏اى داشته‏اند که به نام ‏«بقیع العمات‏» شناخته مى‏شد، و اکنون اثرى از آن بر جاى نمانده است.

 

منبع : برگرفته از کتاب آثار اسلامى مکه و مدینه، رسول جعفریان