برای ایجاد مسئولیت پذیری در فرزندان چه باید کرد؟
سؤال 1ـ مسؤولیت پذیرى به چه معنایى است و اگر کودک یا نوجوان در کارهاى منزل به ما کمک کند، آیا مىتوان گفت مسؤولیتپذیر است؟
جواب:
مسؤولیتپذیرى به این معنا است که فرزند ما قدرت تصمیمگیرى مناسب و مؤثر داشته باشد تا بتواند در پى این تصمیمها به نتایج مثبتى در زندگى دست یابد؛ بنابراین، انجام کارهاى منزل (بردن زبالهها، شستن ظرفها، مرتب کردن تخت خواب، جمع کردن بستر و...) گر چه براى اداره منزل اهمیت دارند و زمینههاى مسؤولیتپذیرى را فراهم مىآورند، به معناى مسؤولیتپذیرى فرزند نیستند.
فرزند مسؤولیتپذیر کسى است که در انجام تکالیف مدرسه، بیدار شدن، آماده شدن براى مدرسه، عبادت، نظافت شخصى و... روى پاى خودش مىایستد و به دیگران (والدین) متکى نسیت.
سؤال 2ـ از کجا بفهمیم فرزندمان مسؤولیتپذیر شده است؟ آیا نشانههایى دارد؟
جواب:
نشانههاى فرزند مسؤول چنین است:
1. در تصمیمگیرىها متزلزل نیست و به طور معمول تصمیمهاى درستى مىگیرد؛
2. مىتواند برخلاف تصمیم گروه همسالان تصمیم بگیرد؛
3. انتخاب راهى از بین راههاى گوناگون برایش سهل و راحت است؛
4. به طور معمول به انجام کارهاى ساده قانع نمىشود و مایل است وظایف جدىتر و پیچیدهترى را به عهده گیرد؛
5. هدفها و علایق گوناگونى دارد؛
6. وظایف خود را بدون یادآورى یا دستور دیگران (والدین) انجام مىدهد؛
7. بدون جر و بحث، به محدودیتهایى که از سوى والدین وضع شدهاند، احترام مىگذارد و آنها را رعایت مىکند؛
8. توان حل مشکلات خود را دارد؛
9. مسؤولیت نتیجه اعمال و رفتار خود را مىپذیرد؛
10. براى کارهایى که انجام مىدهد، دلیل دارد؛
11. در صورتى که مرتکب اشتباهى شود، به اشتباه خود اعتراف مىکند؛
12. در ناکامىهایش دیگران را مقصر نمىداند؛
13. به پیمانهایى که مىبندد (قولهایى که مىدهد)، عمل مىکند؛
14. تا جایى که در توان دارد، قوانین و مقررات اجتماعى را زیر پا نمىگذارد.
سؤال 3ـ پسرى 5 ساله دارم و مىخواهم از هم اکنون مسؤولیتپذیر شود. آیا سن مناسبى براى مسؤولیتپذیرى هست؟
جواب:
سن فرزند در مسؤولیتپذیر کردن او اهمیت بسیارى دارد. 5 سالگى براى این کار دیر نیست؛ اما مىتوانستید از سنین پایینتر هم آغاز کنید. مسؤولیتپذیرى در کودکان را مىتوان از نوپایى آنان آغاز کرد.
آغاز از نوپایى به این دلیل است که به کار و فعالیت علاقه دارد؛ از کار کردن و پذیرش مسؤولیت احساس لذت مىکند؛ خود را مهم مىپندارد و احساس استقلال مىکند. براساس پژوهشى روى 250 کودک خردسال، این نتیجه به دست آمد که 97 درصد آنان دوست داشتند در کارهاى منزل کمک و همکارى کنند.
هر قدر فرزند ما زودتر وظایفى را در خانه به عهده بگیرد، زودتر ملکه ذهنش مىشود.
توجه داشته باشید که واگذارى مسؤولیت به فرزند، متناسب با سن او و میزان توانایىاش گسترش مىیابد. واگذارى مسؤولیت به فرزند پیش از این که آمادگى یافته باشد، ممکن است او را دچار یأس کند و اعتماد به نفس او را بگیرد؛ همان گونه که مسؤولیت دادنهاى دیر هنگام هم او را در زندگى اجتماعى و خانوادگىاش دچار مشکل خواهد کرد. گاهى سن فرزند مناسب است؛ اما هنوز قدرت کافى براى مسؤولیتپذیرى را نیافته است؛ مسؤولیتها باید در حد توانایى فرزند به او واگذار شود. خداوند بزرگ هم انسانها را در حد توانمندىشان مکلف ساخته است: «لا یکلّف اللهُ نفساً الّا وُسعَها»(بقره، 286).
مسؤولیت بیش از اندازه به فرزند (به ویژه نوجوان) ممکن است باعث احساس قدرت کاذب و خودمختارى او شود و مشکلاتى را پدید آورد.
در اعطاى مسؤولیتها، با توجه به سن فرزندان، به مسائل ایمنى نیز توجه کنید.
سؤال 4ـ براى فرزندان در سنین مختلف، چه مسؤولیتهایى مناسب است؟
جواب:
هر سنى اقتضایى دارد و مسؤولیتها باید با آن تناسب داشته باشد.
- نوپایان:
قرار دادن لباسهاى کثیف در سبد مخصوص، جمعآورى زبالههاى خشک از اتاق و ریختن آنها در سطل زباله، جمع کردن اسباب بازىها و...؛
- کودکان 4 ـ 3 ساله:
لباس پوشیدن، کفش پوشیدن، بستن دکمههاى لباس، کشیدن زیپ شلوار، شانه زدن موها، شستن دست و صورت و...؛
- کودکان 5 ساله:
مرتب کردن کشوها و رختخواب، جدا کردن لباسهاى شسته از هم و تا زدن آنها، جفت کردن جورابها، چیدن سفره، (با فرض ایمنى)، ریختن اضافه غذا پس از صرف غذا در کیسه مخصوص، جمع کردن برگهاى درخت در منزل و آب دادن به گلها و...؛
- کودکان 6 ساله:
چیدن ناخنهاى خود، خرید نان، ماست، سبزى و...، خشک کردن ظرفهاى غذا پس از شستن مادر (البته بهتر است براى پرهیز از شکسته شدن ظرفها، از خشک کردن قاشقها، چنگالها و بشقابهاى نشکن آغاز کنند).
- کودکان 7 تا 12 ساله:
تمیز کردن حمام پس از استفاده، تمیز کردن کشوهاى کمد شخصى، تمیز کردن صفحه تلویزیون و آینهها با پاک کننده، شستن و خشک کردن ظرفها، واکس زدن کفشها، اتو کردن لباسها، دوختن دکمه لباس، استفاده از جاروبرقى، شستن و خشک کردن موها، خواندن کتاب براى برادر یا خواهر کوچکتر و...؛
- نوجوانان 12 تا 18 ساله:
تهیه سالاد، گرم کردن سوپهاى آماده، آب پز کردن تخممرغ، پختن خاگینه، تهیه ژله، سرخ کردن همبرگر، قطعه قطعه کردن گوشت، وجین کردن علفهاى هرز باغچه، شستن اتومبیل، روغن کارى درها، روغن کارى دوچرخه، تعویض کیسه جاروبرقى، تعویض فیلتر کولر گازى، و هواکش آشپزخانه، تعویض پوشالهاى کولر آبى، تعویض واشر شیرهاى آب، روشن کردن آبگرمکن گازى، شستن لباس، استفاده از شامپوى فرش، واریز پول به حساب، پرداخت قبضهاى آب و برق و تلفن، تصمیمگیرى در مصرف پول توجیبى، رزرو بلیت سینما یا قطار، تماس تلفنى با راه دور و... .
سؤال 5ـ نقش والدین در مسؤولیتپذیر کردن فرزندان تا چه حد است؟
جواب:
الگوها به ویژه پدر و مادر در مسؤولیتپذیر کردن فرزندان نقش جدى دارند و همین نقش، بخش عمدهاى از آموزش مسؤولیت به فرزندان را تأمین مىسازد؛ بدین جهت، والدین باید به مسؤولیت پدر و مادرى خود به خوبى عمل کنند و از زیر بار مسؤولیتها شانه خالى نکنند.
اگر فرزندان ببینند والدین آنها به وظایفى عمل مىکنند که انجام آنها دشوار یا ناخوشایند است، مسؤولیتپذیرى را مىآموزند.
یکى از جلوههاى نقش الگویى والدین، احساس مسؤولیت در برابر یک دیگر است. هماهنگى پدر و مادر و موافقت آنها با هم درباره انتظارات و انجام مسؤولیتها از سوى فرزندان، اهمیت بسیارى دارد؛ پس پیش از اعلام مسؤولیتها به فرزندان، با هم به توافق برسید.
بىثباتى والدین در برخورد با فرزندان، به نقش الگویى آنان در مسؤولیتپذیرى لطمه جدى مىزند. بىثباتى بدین معنا است که ناخودآگاه دستورالعملها و خواستههاى خود را از فرزندان تغییر دهند و در این خواستهها جدى نباشند؛ البته بىثباتى نباید با انعطافپذیرى اشتباه شود. انعطافپذیرى یعنى که براى ایجاد مسؤولیتپذیرى در فرزند، راههاى گوناگونى را بیازمایند و بر یک روش اصرار نورزند.
براى این که فرزندان، انجام مسؤولیتها از جمله خرید را به وسیله والدین از نزدیک ببینند، گاهى همراه بردن آنان براى خرید مطلوب است.
سؤال 6ـ با چه روشهایى مىتوان مسؤولیتپذیرى را در کودکان ایجاد کرد؟
جواب:
براى ایجاد مسؤولیتپذیرى در کودکان از راهکارهاى ذیل استفاده کنید:
1. مسؤولیتهاى مربوط به سن آنان را بینشان تقسیم کنید.
2. فرصت لازم را در اختیارشان قرار دهید. 2 یا 3 وظیفه ساده در روز در حد 10 تا 20 دقیقه کافى است. در ضمن توجه داشته باشید که کودکان براى گذر از فعالیتى به فعالیت دیگر، به زمان نیاز دارند؛ پس به آنها فرصت انتقال بدهید.
3. مسؤولیتها را به بخشهاى کوچک تقسیم کنید تا به خوبى بتوانند از عهده آنها برآیند.
4. چگونگى انجام مسؤولیتها را به آنان بیاموزید. براى اطمینان از درک مسؤولیت به وسیله فرزند، از او بخواهید آن را تکرار کند. گاهى لازم است براى بازدهی بیشتر، راهکارهایى را به آنان نشان دهید؛ براى مثال، به جاى 4 بار خم شدن و برداشتن شىء از روى زمین و 4 بار به سمت کمد رفتن، بیاموزید که 4 شىء را یک باره بردارد و 1 بار به سوى کمد برود. یا براى مرتب کردن اتاق خود، از اشیاى بزرگتر مثل تخت آغاز کند و بعد سراغ کوچکترها برود یا از نقاط در معرض دید (تخت و جمع و جور کردن لباسها) آغاز کرده، بعد سراغ نظافت کشوهاى کمد برود.
براى این که همه جاى اتاق تمیز شود و قسمتى باقى نماند، به فرزند خود بیاموزید که اتاق را در جهت عقربههاى ساعت تمیز کند.
5. بر انجام مسؤولیتها نظارت کنید. براى جا افتادن مسؤولیت، ابتدا همراه فرزندتان باشید تا دست کم 3 بار آن را به درستى انجام دهد. در صورت نظارت مىتوانید با طرح سؤال، کودک را به کشف وظیفه بعدى وادارید. حالا باید چه کار کنیم؟ چه کار دیگرى باید در اتاقت انجام شود؟
سؤال 7ـ با توجه به علاقه فراوان کودکان به بازى، آیا مىتوان از این ابزار براى مسؤولیتپذیر کردن آنان استفاده کرد؟
جواب:
بله. براى کودکان به ویژه زیر 7 سال، استفاده از بازى براى این مسأله بسیار مؤثر است. شما مىتوانید از بازىهاى جالبى براى ایجاد احساس مسؤولیت در کودکان استفاده کنید.
1. ترتیب دادن مسابقه براى جمعآورى وسایل و اسباببازىها و رکوردگیرى؛
2. ایفاى نقش آدم آهنى با کوک کردن همدیگر و جمعآورى وسایل؛
3. ایفاى نقش فروشندههاى دوره گرد و خریدارى وسایل؛
4. ایفاى نقش اسب چرخ و فلک شهربازى و برداشتن یک شىء با هر بار بالا و پایین رفتن؛
5. کوک کردن یک اسباببازى آهنگدار و جمع و جور کردن اسباببازىها تا پایان آهنگ؛
6. بازى خواباندن اسباببازىها در زمان خواب در محل استراحت آنها؛
7. بازى ببین و بگو به این صورت که 1 دقیقه اتاق و اسباببازىهاى ریخته شده فرزند را نگاه مىکنید و پس از برداشته شدن آنها به وسیله او، به یاد مىآورید که چه وسایل و اسباببازىهایى را برداشته است؛
8. استفاده از ماشینهاى اسباببازى براى حمل و نقل دیگر اسباببازىها؛
9. ایفاى نقش گنج یاب و جمعآورى خرت و پرتهاى اتاق؛
10. ایفاى نقش مأمور بهداشت و جمعآورى آشغالها؛
11. دادن نقش گارسون به فرزند براى آوردن صبحانه یا شام؛
12. بازى بیرون آوردن لباس بدون این که پشت و رو شود.
ایجاد مسؤولیت در قالب بازى و سرگرمى، ویژه خردسالى است و پس از مدتى از شکل سرگرمى خارج مىشود و به صورت کار در مىآید.
سؤال 8ـ آیا عواملى وجود دارد که احساس مسؤولیت در فرزندان را تقویت کند؟
جواب:
بله، عوامل ذیل مىتوانند احساس مسؤولیت در فرزندان را تقویت کنند:
1. برنامهریزى، عامل مهمى براى تقویت احساس مسؤولیت و استمرار انجام آن است؛ زیرا انجام امور در زمان مشخص، قدرت به خاطر سپردن فرزند را افزایش مىدهد.
2. امکانات لازم (کمد، قفسه، جالباسى و...) تقویت کننده مسؤولیتپذیرى است.
3. وضع قانونهایى چون «اسباببازىها تخریب نمىشوند»، «حمام پس از استحمام تمیز مىشود»، «لباسها روى جالباسى قرار مىگیرند» و... در تقویت این حس مؤثرند.
4. یادداشت مسؤولیتها و قرار گرفتن در معرض دید فرزندان، مانع از کمرنگ شدن بىتوجهى به مسؤولیتها مىشود.
5. فرزندان به تمرین نیاز دارند؛ پس براى تثبیت مسؤولیت، چند بار باید تکرار شود.
6. در برابر انجام مسؤولیتها، فرزند خود را تحسین و تشویق کنید. دستکم دو جنبه مثبت در انجام مسؤولیت بیابید و برایش پاداش در نظر بگیرید. پاداشها لازم نیست همیشه مادى باشد؛ بلکه رفتارهایى چون صرف وقت براى فرزند، توجه، مراقبت، همدردى و خوشخلقى نیز پاداش به شمار مىروند.
7. استفاده از شیوه تداعى ـ معانى، احساس مسؤولیت را در فرزند تقویت مىکند بدین معنا که انجام مسؤولیت محوله را با خاطرهاى خوش همراه سازید تا همیشه هنگام انجام مسؤولیت، شیرینى آن خاطره خوش برایش تداعى، و علاقهاش به استمرار مسؤولیت بیشتر شود.
8. انجام کارهاى خیریه و داوطلبانه اجتماعى و شرکت در برنامههایى چون پاکسازى عمومى شهر و کوه و... عامل مهمى در تقویت احساس مسؤولیت فرزندان است.
9. زمینه حضور فرزند را در اردوها و فعالیتهاى جمعى در مدرسه فراهم سازید. این گونه فعالیتها باعث احساس مسؤولیت بیشتر در او مىشود.
سؤال 9ـ مسؤولیتپذیر کردن فرزندان، چه فوایدى براى آنان و والدینشان دارد؟
جواب:
فرزندان مسؤول، راحتتر و دقیقتر تصمیم مىگیرند و در تصمیمهایى که زندگىشان را شکل مىدهد، بیشتر شرکت مىکنند.
آنان از حق بیان خود بیشتر استفاده مىکنند و قدرت انتخابگرى افزونترى دارند.
مسؤولیتپذیرى، فرزندان ما را مستقل و منظم بار مىآورد و به آنان مىآموزد که کارها را بهتر و سریعتر انجام دهند؛ به همین جهت، احساس احترام به خود و اعتماد به نفس آنان افزایش مىیابد.
فرزندان مسؤول، مهارتهاى لازم براى زندگى آینده در اجتماع را مىآموزند.
آنان از تلاش دیگران (به ویژه والدین) قدردانى مىکنند؛ در نتیجه، حس تعلقشان به خانواده و روحیه یارى رسانى به دیگران در ایشان بیشتر است.
با توجه به این که فرزندان مسؤول، مشارکت بیشترى در امور منزل دارند، بارى را از دوش والدین بر مىدارند و با کاستن بار کار در منزل از دوش والدین، از عصبانیت آنان مىکاهند و فضاى خانه، فضایى آرامتر و صمیمىتر خواهد بود.
مسؤولیتپذیر کردن کودکان و نوجوانان کنار این فواید، ممکن است ضررهایى مختصر هم داشته باشد که باید از آنها چشم پوشید. مطمئن باشید که فایده مسؤولیتپذیرى فرزندان، به مراتب از این ضررها بیشتر است.
سؤال 10ـ در راه ایجاد مسؤولیتپذیرى در فرزندان، چه موانعى وجود دارد و چگونه مىتوان آنها را از سر راه برداشت؟
جواب:
موانع ایجاد مسؤولیتپذیرى در فرزندان عبارتند از:
1. به دوش کشیدن مسؤولیت به جاى فرزند:
مسؤولیت آماده شدن براى مدرسه، انجام تکالیف، پر کردن اوقات فراغت، امور شخصى، غذا خوردن و... بر عهده خود فرزند است و اگر والدین این مسؤولیتها را به جاى او به دوش کشند، مانع از مسؤولیتپذیرى فرزند مىشوند.
نقش والدین فقط نظارت و کمک در صورت نیاز است. کمک مستقیم به فرزند براى انجام تکالیف مدرسه ممکن است این فکر را در ذهن او ایجاد کند که به تنهایى قادر نیست کارى را در این زمینه انجام دهد.
2. عدم اعطاى استقلال به فرزند:
براى مسؤولیتپذیر کردن فرزند، باید به او استقلال دهید؛ البته استقلالى منطقى و با نظارت. استقلال و مسؤولیت رابطه تنگاتنگى با هم دارند. اگر به فرزند خود مسؤولیت بدهید؛ اما استقلال در تصمیمگیرى ندهید نمىتواند مسؤولیتپذیر شود و اگر استقلال بدهید و او احساس مسؤولیت نکند، باید منتظر حادثهاى ناخوشایند باشید.
3. ترس از ایجاد تنش با فرزند:
گاهى ترس از ایجاد تنش والدین و فرزند باعث مىشود او را از انجام مسؤولیتهایش معاف دارند و از این اندیشه پیروى کنند که «برایم راحتتر است خودم انجامش دهم». این رفتار، فرصت مسؤولیتپذیرى را از فرزند مىگیرد و در آینده متضرر خواهد شد.
4. انتقاد از فرزند و سرزنش او:
اگر زندگى کودک با انتقاد و سرزنش همراه شود، احساس مسؤولیت را نخواهد آموخت.
5. کند بودن فرزند در انجام کارها:
برخى کودکان آن قدر کند عمل مىکنند که والدین، کار و مسؤولیت را از آنان مىگیرند و خود انجام مىدهند. براى ایجاد سرعت عمل در فرزند از بازى رکوردگیرى استفاده کنید.
6. ناقص انجام دادن کارها:
برخى کودکان یا نوجوانان، مسؤولیت واگذار شده را ناقص انجام مىدهند و این باعث مىشود که والدین یا معلم، وظیفه او را به دیگرى واگذارند یا خود انجام دهند. براى رفع این مشکل، مسؤولیت را به قسمتهاى کوچک تقسیم کنید.
7. سمبَل کردن کارها به وسیله فرزند:
برخى فرزندان به جاى انجام کار، آن را سمبل مىکنند و سرسرى انجام مىدهند؛ براى مثال به جاى تمیز کردن اتاق، تمام وسایل را زیر تخت، داخل کمد یا جاهاى دیگر پنهان مىکنند. در این صورت، مسؤولیت حتما باید با نظارت شما انجام گیرد.
8. تقاضاى انجام مسؤولیت از فرزند در زمان نامناسب:
انجام مسؤولیتها را از فرزندتان در زمانهاى مناسب بخواهید. طبیعى است که هنگام دیدن فیلمى جذاب از تلویزیون یا در اثناى بازى فوتبال با همسالان، به انجام مسؤولیت رغبت نشان نمىدهد.
9. تذکرهاى پىدرپى والدین:
از تذکرهاى پىدرپى بپرهیزید. یک بار به فرزند خود پیام دهید و فرصتى را در اختیارش قرار دهید تا پیام را در ذهن خود تجزیه و تحلیل کند.
10. عدم پیگیرى و نظارت والدین:
براى اطمینان از انجام مسؤولیتها به وسیله فرزندان، بازرسى منظم و مکرر والدین لازم است.
سؤال 11ـ در مقابل مسؤولیت ناپذیرى فرزندان چگونه برخورد کنیم؟
جواب:
درخواست خود را روشن و کوتاه مطرح کنید و عبارتهایى چون «چقدر خوب مىشود اگر کمک کنى، ممکن است؛ مىشود؛ مىتوانى و...» را به کار نگیرید.
در صورتى که به مسؤولیت خود عمل نکرد، 5 دقیقه بعد دوباره یادآور شوید. اگر انجام نداد، خود آن را انجام دهید. با این فرض که شما مادر یا پدرى مهربان بودهاید و هستید و به خواستههاى منطقى او پاسخ دادهاید و مىدهید، با این رفتار شما، احساس گناه خواهد کرد و به درخواست بعدى شما پاسخ خواهد داد.
براى ایجاد مسؤولیتپذیرى، از زور و اهرم فشار استفاده نکنید؛ زیرا به کشمکش و جنجال بین شما و فرزند مىانجامد و افزون بر این که مانع مسؤولیتپذیرى مىشود، او را به لجاجت نیز وامىدارد.
اگر بر سر کارهاى روزانه با فرزندتان وارد جنگ شوید، برنده نخواهید شد و اگر هم بر او تحمیل کنید، به انتقامجویىاش وامىدارید و با بىنشاطى، عصبانیت و کوتاهى در انجام وظایف، از شما انتقام خواهد گرفت.
اگر با برخورد مناسب شما احساس گناه نکرد و براى چندمین بار از زیر بار مسؤولیت شانه خالى کرد، مىتوانید از ساز و کارهاى بازدارنده، به ویژه شیوه بده و بستان استفاده کنید؛ البته حتما پیش از استفاده از این ساز و کارها که در حقیقت نوعى مجازات هستند، او را آگاه سازید تا بتواند براى جلوگیرى از آنها تصمیم بگیرد. مجازاتهاى اعلام نشده از سوى والدین، حاکى از بىانصافى آنان نزد فرزندان است.
به فرزند خود توضیح دهید که اگر به مسؤولیت خویش عمل نکند، چه پیامدهایى برایش خواهد داشت؛ البته خوب است کنار اعلام مجازات، پاداشهایى را هم براى انجام مسؤولیتها اعلام کنید.
مواجهه با پیامدهاى منطقى بىمسؤولیتى، راهکار خوبى براى مسؤولیتپذیر کردن فرزند است. پیامد منطقى دیر بیدار شدن از خواب، نرسیدن به سرویس مدرسه، محرومیت از صبحانه، و توبیخ به وسیله اولیاى مدرسه است. پیامد منطقى بىنظمى و قرار ندادن لباس چرک در سبد مخصوص، شسته نشدن آن است و... .
_________________________
منبع:
نسیم مهر جلد 3، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی