بهترین راه رسیدن به معرفت خدا چیست؟

مرحله دیگر خداشناسی آگاهی از اوصاف و افعال خداوند است پس از آنکه انسان اصل وجود خداوند را پذیرفت درصدد شناخت تفصیلی اوصاف و افعال او بر می‎آید .

یکی از سوالات مطرح درعلم کلام اینکه بهترین راه رسیدن به معرفت خدا چیست؟

گاه ممکن است خداشناسی به معنای «شناخت ذات خداوند گرفته شود» آیا خداشناسی به این معنا امکان دارد؟ پاسخ به این مطلب در نظر متکلمان و حکمای الهی منفی است و دلایل عقلی و نقلی فراوانی وجود دارد که شناسائی ذات خداوند نه تنها برای انسان بلکه برای هیچ مخلوقی امکان پذیر نیست و خلاصة دلیل عقلی بر این مدعا آن است که ذات خداوند نامتناهی و مطلق است و سایر موجودات محدود و متناهی‎اند از طرفی شناسائی و علم و ادراک، یک نوع احاطه بر معلوم است و موجود محدود نمی‎تواند بر موجود نامحدود احاطه یابد. ممکن نیست مخلوقات خداوند بر ذات او آگاهی یابند. بنابراین، نه تنها کنه ذات الهی برای ما ناشناخته است بلکه اساساً چنین شناختی ممتنع به شمار می‎آید.

شناخت موجود بودن خدا :
مرحله دیگر خداشناسی این است که بدانیم خدا هست و این شناخت سبب می‎شود که انسان از صف ملحدان و شکاکان جدا شود و در صف خداشناسان و متألهان قرار گیرد و این نوع شناخت نه تنها برای ما امکان دارد بلکه پایه و اساس سطوحِ دیگرِ خداشناسی است.

شناخت اوصاف و افعال الهی :
مرحله دیگر خداشناسی آگاهی از اوصاف و افعال خداوند است پس از آنکه انسان اصل وجود خداوند را پذیرفت درصدد شناخت تفصیلی اوصاف و افعال او بر می‎آید . (1)

راههای خدایابی و خداشناسی :
اگر به راههایی که آدمیان برای شناسائی خداوند در پیش می‎گیرند، نظر کنیم، باید گفت که هر انسانی راه مخصوص به خود دارد و هر کس به گونه ای او را می‎یابد و می‎شناسد از این دیدگاه، راههای شناخت خدا، بی‎شمارند و از همین رو گفته شده است که «الطرق الی الله بعدد نفوس (انفاس) الخلائق»(2) راههای به سوی خدا به تعداد جانها (یا نفسها)ی مخلوقات است. به طور کلی آن راهها را به دو دسته می‎توان دسته بندی کرد: 1. استدلالی و نظری 2. شهودی و عملی.
راه استدلالی و نظری آن است که انسان با استفاده از مقدمات و اصول عقلی، ادّله‎ای را بر اثبات وجود خداوند و بر صفات و افعال او طراحی کند. و در راه دوّم که راه شهود است انسان از طریق تهذیب نفس و تصفیه باطن و از رهگذر سیر و سلوک به جایی می‎رسد که خدای خویش را با چشم دل مشاهده می‎کند و اوصاف جمال و جلال او را می‎یابد.(3)

در تقسیم بندی دیگر، عمده‎ترین راههای شناخت خدا سه راه است:

1. راه عقل 2. راه تجربه 3. راه دل.

1. راه عقل: راهی است که در آن انسان با مددگیری از مقدمات، اصول و روشهای کاملاً عقلی، اصل وجود خدا و اتصاف او را به اوصاف خاص ثابت می‎کند و دربارة چند و چون افعال الهی به داوری می‎نشیند.
2. راه تجربه: گاهی انسان به جای بهره‎گیری از اصول و قواعد عقلی صِرف، نظری به جهان پیرامون خود می‎افکند و با مشاهده دقیق و اندیشه‎ورزی در اوصاف و روابط پدیده‎های موجود در جهان به وجود خداوند و اوصاف او مانند علم، حکمت، قدرت و... رهنمون می‎گردد. این را از آنجا که بر مشاهدة جهان طبیعت استوار است راه تجربی می نامند. گفتنی است که در این راه، برای رسیدن به سر منزل مقصود بدون به کارگیری برخی روشها و اصول عقلی ممکن نیست و در نتیجه، نمی‎توان راه تجربی را از عقل کاملاً مستقل دانست. برهان یا دلیل نظم به عنوان یک راه تجربی شناخته می‎شود.(4)
3. راه دل: گاه نیز آدمی با مراجعه در دل خویش و بی‎نیازی از هر گونه استدلال عقلی یا مشاهدة تجربی، خدای خویش را می‎یابد و از راه دل به کوی یار می‎رسد. خدایابی و خداشناسی فطری (در صورتی که مبنای استدلال عقلی برای اثبات وجود خدا قرار نگیرد) در این گروه جای می‎گیرد و همچنین می‎توان کشف و شهود عرفانی و مشاهده قلبی خداوند و اوصاف جمال و جلالش را گونة دیگری برای خداشناسی از طریق دل به شمار آورد.(5)

راههای خداشناسی در قرآن:
در قرآن راههای زیادی برای خداشناسی معرفی شده است و یک راه که بیش از هر راه دیگر روی آن تکیه شده است و این راه از ویژگی قرآن است این است که بشر را به آیات آفاقی و انفسی که آن هم از مختصات قرآن است تشویق می‎کند. یعنی موجودات و مخلوقات را آیت (نشانه) می‎نامد، آئینه می‎خواند و مرتب مردم را دعوت به مطالعه در آنها می‎کند. مطالعه در هر مخلوقی از نظر قرآن مطالعه در آئینه‎ای است که با آن خدا را می‎توان شناخت و در این موضوع آیات زیادی در قرآن هست که به عنوان مثال یک آیه اینجا بیان می‎گردد «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ»(6) پس از این آیاتِ خودمان را در آفاق (در افقها) و در نفوس (روانها) ارائه خواهیم کرد.

زیرا آیات انفسی ما را به مطلبی می‎رساند و آیات آفاقی به مطلب دیگری زیرا آنچه که انسان از آیات آفاقی می‎آموزد با آنچه از آیات انفسی می‎آموزد از نظر خداشناسی متفاوت است قرآن می‎گوید شما آیات آفاقی و انفسی را مطالعه کنید زیرا قرآن کأنه می‎گوید: بشر هنوز طبیعت را نمی‎شناسد هنوز آفاق و انفس را آنطور که باید و شاید نمی‎شناسد. ما بعد از این آیات خودمان را چه آیات آفاقی و چه آیات انفسی به مردم ارائه خواهیم داد تا کاملاً مطلب آشکار بشود و حق مطلق اوست.(7)

قرآن در آیه دیگر راههای دیگر خداشناسی را بیان می‎کند. «أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ»(8) اصلاً آیا ذات پروردگار برای ارائه ذاتش کافی نیست که نیازی باشد که از راههای ارائه آفاق و انفس او را بشناسند یعنی او را از خودش هم می‎شود شناخت. آیا اینکه پروردگار تو بر همه چیز احاطه دارد و حضور دارد کافی نیست برای شناختن او؟ «أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ مُحِیطٌ» (9) اینها در تردیدند که پروردگار خودشان را یک روزی ملاقات خواهند کرد ولی بدانید که او بر همه چیز احاطه دارد. از این آیه اینطور استفاده شده که خدا را به دو گونه می‎توان شناخت، یکی اینکه خدا را از آئینه مخلوقات بشناسیم که سنریهم آیاتنا... و دیگر اینکه خدا را از خود خدا بشناسیم. اگر انسان کمی تأمل کند در این مطلب که اصلاً خود هستی، آن که حقیقت هستی است نیستی و محدودیت، اینجا بودن و آنجا بودن، این زمان بودن آن زمان بودن بر نمی‎دارد، اینها همه دربارة موجودی است که مقهور است و الا ذات هستی که مقهور چیزی نیست وقتی مقهور چیزی نباشد حدی ،نهایتی، محدودیتی برای او نیست، اگر شما در هستی تأمل کنید اوّل چیزی که پیدا می‎کنید خود خدا است.(10)

آیات آفاقی همچون آفرینش خورشید و ماه و ستارگان با نظام دقیقی که بر آنها حاکم است، و آفرینش انواع جانداران گیاهان کوهها و دریاها با عجائب و شگفتیهای بی‎شمارش و موجودات گوناگون که هر زمان اسرار تازه ای از خلقت آنها کشف می‎شود، و هر یک آیه و نشانه است بر حقانیت ذات پاک او و آیات انفسی همچون آفرینش دستگاههای مختلف جسم انسان و نظامی که بر ساختمان حیرت انگیز مغز و حرکات منظم قلب و عروق و بافتها و استخوانها، و انعقاد نطفه و پرورش جنین در رحم مادران و از آن بالاتر اسرار و شگفتیهای روح انسان می‎باشد که هر گوشه ای از آن کتابی است از معرفت پروردگار و خالق جهان. درست است که این آیات قبلاً به اندازه کافی از سوی پروردگار ارائه شده، امّا با توجه به جمله سنریهم که فعل مضارع و دلیل بر استمرار است، این ارائه به طور مستمر ادامه دارد، و اگر انسان صدها هزار سال نیز عمر کند هر زمان کشف تازه و ارائه جدیدی از آیات الهی خواهد داشت چرا که اسرار این جهان پایان پذیر نیست. تمام کتابهای علوم طبیعی و انسان شناسی در تمام ابعادش (علم تشریح، فیزیولوژی، روان‎شناسی، روانکاوی) و علوم مربوط به شناخت گیاهان و حیوانات، و مواد آلی طبیعت و هیئت و غیر آن، در حقیقت همه کتب توحید و معرفت الله هستند، چرا که عموماً پرده از روی اسرار شگفت انگیز بر می‎‎دارند که بیانگر علم و حکمت و قدرت بی‎پایان آفریننده اصلی این جهان است.(11)

بنابراین با توجه به مطالبی که بیان گردید روشن شد که راههای خداشناسی مختلف و متعدد است و هر کسی از راهی خدا را می‎شناسد چنانکه از پیرزنی سؤال کردند که خدا را چگونه می‎شناسی از پشمی که می‎ریست دست کشید گفت از این راه یعنی اگر من این را به حرکت نیاورم نمی‎چرخد این عالم نیز گرداننده دارد که این عالم را روی نظم برقرار و استوار نموده و آن را می‎چرخاند. و فیلسوفان هم از راه استدلال و برهان عقلی و منطقی و عارفان از راه کشف و شهود و بعضی هم از راه فطرت و دل خلاصه هر کس به نحوی به خداشناسی می‎رسد و خدا را درک می‎کند.

پی نوشتها:
(1) . سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، مؤسسه فرهنگی طه، چ 1، 1377، ج 1، ص 23 ـ 25.
(2) . مجلسی، محمد تقی، بحارالانوار، مؤسسه الوفا، بیروت،ج 64، ص 137.
(3) . مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، انتشارت سازمان تبلیغات اسلامی، چ چهارم، 1370، ج 2، ص 357 ـ 360.
(4) . مصباح یزدی، آموزش عقاید، انتشارت سازمان تبلیغات اسلامی، چ اوّل، 1365، ج 1، ص 66.
(5) . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات اسلامیه، تهران، ج 18، ص 350.
(6) . سوره فصلت، آیه 53.
(7) . مطهری، مرتضی، نبوت، انتشارات صدرا، ص 268 ـ 269.
(8). سورة فصلت، آیه 54.
(9) . سورة فصلت، آیه 54.
(10). طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، النشر الاسلامی، قم، ج 17، ص 405؛ ر.ک: مجمع البیان، ج 9، ص 30.
(11) . تفسیر نمونه، ج 20، ص 330 ـ 331.