المیزان فی تفسیر القرآن که بیشتر به تفسیر المیزان شهرت دارد از جامع‌ترین و مفصل‌ترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم هجری به قلم علامه سید محمد حسین طباطبائی (۱۲۸۱ - ۱۳۶۰ هـ. ش) نگاشته شده است.

روش به کار گرفته شده در این کتاب تفسیر آیات قرآن به کمک سایر آیات قرآنی است. انصاف علمی و دقت و عمق این تفسیر باعث شده است که این تفسیر مورد توجه عالمان شیعه و سنی و از معتبرترین منابع فهم و تحقیق قرآن شود و در ظرف مدت کوتاهی دهها کتاب و صدها مقاله و پایان نامه در مورد آن نوشته شده است.

از امتیازات مهم این تفسیر بررسی عمیق موضوعات مهمی همچون اعجاز قرآن، قصص انبیا، روح و نفس، استجابت دعا، توحید، توبه، رزق، برکت، جهاد، احباط،... است که به مناسبت آیه مربوط با آن به مورد بررسی دقیق قرار گرفته است.

این تفسیر به زبان‌های فارسی، انگلیسی، اردو، ترکی و اسپانیول ترجمه و منتشر شده است.

مؤلف

سید محمدحسین طباطبایی فیلسوف، حکیم متأله و مفسر بزرگ قرآن در سال ۱۲۸۱ هـ. ش (۲۹ ذی القعده ۱۳۲۱ هـ. ق) در روستای شادگان از توابع تبریز به دنیا آمد. در سال ۱۳۰۴ش برای تکمیل تحصیلات رهسپار نجف می‌شود و نزد عالمان بزرگی همچون آیت الله محمد حسین غروی اصفهانی (مشهور به کمپانی )، آیت الله محمد حسین نائینی، آیت الله حجت کوه کمره ای، آیت الله حسین بادکوبه ای، آیت الله ابوالقاسم خوانساری و آیت الله سید علی قاضی به کسب علم پرداخت.

پس از نیل به مقام اجتهاد، در سال ۱۳۱۴ش به زادگاه خویش، تبریز باز می‌گردد و در سال ۱۳۲۵ش عازم قم شده و در آن شهر رحل اقامت می‌افکند.[۱] علامه طباطبایی از این زمان تا پایان حیات خود، ضمن تدریس دروس فلسفه و تفسیر در حوزه علمیه قم، به کار نگارش تفسیر المیزان می‌پردازد و آن را پس از نزدیک به بیست سال تلاش، در شب قدر ۲۳ رمضان سال ۱۳۹۲ق (۱۳۵۰ش) به پایان می‌رساند.

وی در روز ۲۴ آبان ماه ۱۳۶۰ هـ. ش چشم از جهان فروبست و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد. غیر از تفسیر المیزان، از دیگر آثار وی می‌توان به اصول فلسفه و روش رئالیسم، بدایة الحکمة، نهایة الحکمة و شیعه در اسلام اشاره کرد.

معرفی تفسیر

اساس کار تفسیر المیزان، بر قاعدهٔ «تفسیر قرآن به قرآن» است. بدین معنا که معیار اول برای تفسیر قرآن، خود قرآن است؛ علامه طباطبایی معتقد است، وقتی قرآن خود را «تبیاناً لِکُلّ شیء» [۲] (روشنگر هر چیز) معرفی می‌کند، چطور ممکن است برای بیان معنا و مقصود خود محتاج به غیر خود باشد. [۳] آری، قرآن دارای ظاهر باطن است و ما در فهم تأویل و باطن قرآن نیازمند شارحان و مفسران حقیقی قرآن، پیامبر و امامان معصوم هستیم ولی فهم ظاهر آیات منوط به غیر قرآن نیست.

در جایی که آیات محکم قرآنی می‌تواند دیگر آیات دشوار و متشابه را تفسیر و تبیین نماید، اسباب نزول، آراء مفسران و روایات منقول در درجهٔ دوم اعتبار قرار می‌گیرد.

روش علامه طباطبایی یک روش ابداعی نبوده و پیشتر هم وجود داشته است اما با تفاوت بسیار، و علت اینکه تفسیر ایشان به تفسیر قرآن به قرآن مشهور شد این است که ایشان عنایت فراوانی روی این روش داشته‌اند اما در تفاسیر دیگر کمتر از این روش استفاده شده است. بنای تفسیر المیزان بر این است که در هر آیه این روش پیاده شود و به این روش پابنده بوده است.

روش تفسیری قرآن به قرآن

در این روش مؤلف ابتدا مجموعهٔ چند آیه از یک سوره را که سیاق واحدی دارد، ذکر می‌کند و به کمک کتابهای لغت و استعمالات لغت در آیات دیگر به بیان معنای مفردات، وجوه اشتقاق و مباحث لغوی می‌پردازد؛ سپس در بخش «بیان آیات»، به تفکیک هر آیه، کار تفسیر و تبیین مفاهیم را پی می‌گیرد و این جاست که ـ در مواردی که لازم است ـ به نقل و نقد آراء مفسرین بزرگ اعم از شیعه یا سنی می‌پردازد؛ در پایان نیز، بخشی را با عنوان «بحث روایی» به بررسی و نقد روایات فریقین درخصوص آیات مورد نظر اختصاص می‌دهد.

همچنین مؤلف در خلال تفسیر، به تناسب موضوع، مباحثی تحلیلی ـ توصیفی با رویکردهای فلسفی، اجتماعی، تاریخی و یا علمی مطرح می‌کند که در مجموع، تلاشی برای شرح آیات است.

با توجه به تسلط علامه طباطبایی بر علوم مختلف تفسیر المیزان رویکردی جامع داشته و در زمینه‌های مختلف دینی وارد بحث شده است. وی با دقت نظر و تسلط شگفتی که بر قرآن دارد، بارها و در جای جای المیزان با قرار دادن آیات هم سیاق در کنار یکدیگر، ضمن اقامهٔ دلایل عقلی و استشهاد به براهین قرآنی به تبیین مفاهیم و ذکر مصادیق آیات می‌پردازد. تفسیر المیزان به جهت انصاف علمی، اتقان روش و دقت مضامین، از سوی شیعه و سنی در ایران و جهان اسلام همواره محل توجه و اقبال بوده است.

ویژگی‌های تفسیر

مهمترین ویژگی المیزان همان جنبه تفسیر قرآن به قرآن است.

در تفاسیر سابق معمولا اگر آیه‌ای احتمال چند معنا را داشت مفسّر احتمالات را نقل می‌کرد بدون اینکه ترجیحی بین آنها بدهد اما امتیاز المیزان این است که یکی از آن چند معنا را با کمک آیات دیگر یا قرائن موجود در خود آیه ترجیح داده و مقصود را روشن می‌نماید.

ایشان برخی اصطلاحات دینی و قرآنی مانند استجابت دعا، توحید، توبه، رزق، برکت، جهاد، احباط... را نیز با کمک آیات توضیح می‌دهد.

در گذشته مرسوم نبوده مفسران آیات یک موضوع را کنار هم بگذارند و آنها را جمع بندی کرده و نتیجه گیری کنند، اما مرحوم علامه در موارد بسیاری چنین کاری کرده‌اند. مثلا کل آیات مربوط به احباط را جمع کرده و نتیجه می‌گیرد که معنی احباط در قرآن چیست.

یکی از امتیازات مهم المیزان قصص قرآن آن است. علامه همۀ آیاتی که در سوره‌های مختلف در این زمینه آمده را یکجا جمع و تفسیر کرده‌اند و در موارد دیگر که در قرآن به همان مطلب اشاره می‌کند گذرا اشاره می‌کند. برای دانستن قصص انبیا، کار ایشان یکی از بهترین منابع است. علاوه بر اینکه وی کتب عهدین را هم با قرآن مقایسه نموده و موارد تحریفی آنها را مشخص می‌کند.

از مسائل بارز در تفسیر المیزان، توجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد و بررسی آنها از یک سو و تلاش برای انطباق دین با تحولات زمان و عنایت به بحثهای علمی و فلسفی و کلامی از سوی دیگر است.

ترجمهٔ تفسیر

اصل تفسیر المیزان در بیست مجلد (حدود ۸۰۰۰ صفحه) و به زبان عربی نگاشته شده است. ابتدا جمعی از فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم از جمله آیت الله ناصر مکارم شیرازی، آیت الله محمد تقی مصباح یزدی، آیت الله سید محمد باقر موسوی همدانی، آیت الله عبدالکریم بروجردی و... به ترجمهٔ کتاب پرداخته، آن را در ۴۰ مجلد (حدود ۱۶۰۰۰ صفحه) به فارسی برگرداندند، اما از آنجا که نیمی از کتاب به قلم آیت الله سید محمد باقر موسوی همدانی ترجمه شده بود، به توصیهٔ علامه طباطبایی، باقی مجلدات کتاب یک بار دیگر به وسیلهٔ ایشان به زبان فارسی برگردانده شد.

متن عربی کتاب توسط دارالکتب الاسلامیه در تهران (۱۳۷۵ هـ. ق) و مؤسسة الاعلمی در بیروت (۱۳۸۲ هـ. ق و ۱۴۱۷ هـ. ق )، و متن فارسی کتاب توسط مؤسسهٔ دارالعلم قم، کانون انتشارات محمدی تهران و دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم) مکرر به چاپ رسیده است. [۴]

این تفسیر ارزشمند تاکنون به زبان‌های گوناگونی از جمله فارسی، انگلسیی، اردو، ترکی و اسپانیولی ترجمه شده است.

ترجمۀ انگلیسی این اثر از اول قرآن تا آیۀ ۷۶ سورۀ نساء شامل ۴ جلد متن عربی المیزان در ۸ جلد در تهران منتشر شد و متأسفانه ادامه نیافت.

ترجمۀ این اثر به انگلیسی در خارج از کشور نیز منتشر شده است.

کلام بزرگان درباره المیزان

آیت الله جوادی آملی: همانطوری که قرآن مخزن همه علوم است تفسیر استاد علامه نیز مخزن آراء و افکار و علومی است که این حکیم الهی از آن بهره‌مند شده و به دیگران رسانیده است.

علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی: در این اثر بین معانی ظاهری و باطنی و عقل و نقل جمع شده و هر یک خط خود را ایفا می‌کنند. این تفسیر به قدری جالب است که می‌توان آن را به عنوان سند عقاید شیعه به دنیا معرفی کرد. تفسیر مزبور در نشان دادن نکات دقیق و حسّاس و نیز در جامعیت منحصر به فرد است.

آیت الله جعفر سبحانی: نکته‌ای که از نظر اخلاقی و معنوی جلب توجه می‌کند وارستگی علامه طباطبایی از هر نوع تظاهر به دانش بود و پیوسته محرکش در عمل جلب رضایت خداوند و اخلاص بود. اگر فردی از مراتب علمی او مطلع نبود هرگز فکر نمی‌کرد این مرد پایه گذار روش جدید در تفسیر و طراح قواعد نو و مسایل ابتکاری در فلسفه و استادی در سیر و سلوک بوده باشد. علامه را باید از بنیان گذاران سبکی خاص در تفسیر دانست که نمونه‌های آن صرفاً در اخبار خاندان رسالت است و آن رفع ابهام هر آیه توسط آیه‌ای دیگر است.

آیت الله ناصر مکارم شیرازی: اثری است بر اساس روش عالی تفسیر قرآن به قرآن و حقاً متضمّن یک سلسله حقایق است که تا کنون بر ما مخفی بوده است.

آیت الله محمد هادی معرفت: این تفسیر گنجینه‌ای از اندیشه اسلامی است. نوآوری‌های قابل توجهی در آن مشاهده می‌شود... علامه در این اثر تحقیقات عمیق و عالی مطرح نموده که می‌تواند در اندیشه‌های علمی، فلسفی و اسلامی تحوّل به وجود آورد بنابراین بحث و پژوهش پیرامون آن از ضروریات حوزه‌های علمیه شیعه است.

آیةالله محمدی گیلانی، از شاگردان علامه طباطبایی: تفسیر المیزان فوق العاده است مؤلّفش برای توضیح و تفسیر قرآن کریم از قواعد عقلی استفاده نکرد بلکه بحث‌های فلسفی و روایی را در المیزان بهانه‌ای قرار داد تا بدین وسیله حقانیت این علوم را از طریق قرآن و زبان اهل بیت(ع) به اثبات برساند. [۱]

کتاب‌های مرتبط با المیزان

فهرست‌های موضوعی

از ویژگیهای تفسیرهای ترتیبی (بر خلاف تفسیرهای موضوعی) این است که راجع به یک موضوع خاص در چند موضع وارد بحث می‌شود و پیدا کردن همه بحثها پیرامون یک موضوع نیاز به احاطه بر قرآن و آن تفسیر خاص دارد. برای راحتی مراجعه و تحقیق کتابهایی نوشه شده که بر اساس ترتیب الفبایی موضوعات مختلف، همه مواردی که در تفسیر به آن پرداخته شده را در ذیل آن موضوع فهرست می‌کند.

برای تفسیر المیزان نیز چند کتاب فهرست موضوعی تألیف شده است. یک فهرست تألیف آقای میرزا محمد به نام مفتاح المیزان مربوط به ترجمۀ ۴۰ جلدی فارسی در ۳ جلد تدوین شده و فهرست دیگر تألیف آقای الیاس کلانتری است که هم برای تفسیر عربی و هم برای ترجه فارسی جداگانه چاپ شده است. فهرست دیگر، مفتاح المیزان، تألیف آقای علیرضا میرزا محمّد و دیگران، برای المیزان فارسی چاپ انتشارات امیرکبیر در سه جلد تنظیم شده است.

خلاصه تفسیر

آقای مصطفی شاکر کتاب خلاصة المیزان را در یک جلد به زبان عربی تهیه کرده و خانم فاطمه مشایخ آن را با نام خلاصه تفسیر المیزان علامه طباطبائی در چهار جلد به فارسی ترجمه کرد. این کتاب در انتشارات اسلام به چاپ رسیده است.

خلاصه دیگری توسط آقای الیاس کلانتری به نام مختصر المیزان فی تفسیر القرآن به زبان عربی در ۶ جلد تهیه و توسط انتشارات اسوه به چاپ رسیده است.

با علامه در المیزان از منظر پرسش و پاسخ

با علامه در المیزان از منظر پرسش و پاسخ عنوان کتابی دو جلدی است که توسط آقای مرادعلی شمس گرد آوری شده است. ایشان سؤالاتی را مطرح کرده و پاسخ آنها را از تفسیر المیزان ذکر می‌کند. این سؤالات در زمینه‌های علوم قرآنی و حدیثی، مباحث علمی، فلسفی، اخلاقی، تاریخی و اجتماعی، اعتقادی و فقهی است. این اثر توسط انتشارات اسوه منتشر شده است.

کتاب الطباطبایی و منهجه فی تفسیره المیزان

این کتاب نوشتۀ آقای علی رمضان أوسی به زبان عربی تألیف و توسط آقای حسین میرجلیلی به فارسی ترجمه شد و با نام روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان توسط چاپ بین الملل در یک جلد منتشر شده است.

در این کتاب ۴۰۰ صفحه‌ای روش علامه در تفسیر و ویژگیهای المیزان به صورت مفصل توضیح داده شده است.

منابع المیزان

مطابق کتاب بالا، علامه در تألیف المیزان به این کتابها مراجعه داشته‌اند:

تفاسیر: تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی، تفسیر مجمع البیان، تفسیر ابن عباس، تفسیر کشاف، تفسیر طبری، تفسیر بیضاوی، تفسیر أبی السعود، تفسیر در المنثور، تفسیر روح المعانی، الجواهر (طنطاوی )، تفسیر المنار، تفسیر البرهان، تفسیر صافی، تفسیر نعمانی، تفسیر قمی، تفسیر نورالثقلین، برخی از کتابهای آیات الاحکام.

مرجع مرحوم علامه رحمه الله در بحثهای روایی بیشتر تفاسیر تفسیر در المنثور و تفسیر نور الثقلین بوده است.

کتب لغت: مفردات راغب، صحاح اللغة، المصباح المنیر، قاموس اللغة، لسان العرب، المزهر فی علوم اللغة.

کتابهای تاریخی متعدد، دایرة المعارفها، تورات و انجیل و مجله‌ها و روزنامه‌های آن زمان و... همگی از منابعی هستند که ایشان در تألیف المیزان به آنها مراجعه کرده است.

سایر کتابها و پایان نامه ها

با توجه به استقبال گسترده محافل علمی از تفسیر المیزان، علاوه بر کتابهای بالا، صدها کتاب، مقاله و پایان نامه درباره این تفسیر شریف نوشته شده که برخی از آنها عبارتند از:

  • داستان‌های قرآنی و تاریخ انبیا در المیزان، حسین فعال عراقی، تهران: نشر سبحان، چاپ اوّل، ۱۳۷۷، ۲ جلد، ۴۸۷ - ۵۸۲ ص
  • فصلنامۀ پژوهش‌های قرآنی، شماره۹ـ۱۰، ویژۀ تفسیر المیزان، مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم
  • پرورش روح، نماز و عبادت در تفسیر المیزان، عباس عزیزی، قم: انتشارات نبوغ، چاپ اوّل، ۱۳۷۵، ۳۸۲ ص
  • تحلیل مسألۀ امامت در المیزان، شمس الدین ربیعی، تهران: انتشارات نور فاطمه (س )، ۱۳۶۳
  • یهود در المیزان نوشته حسین فعال عراقی نژاد، انتشارات سبحان
  • فلسفه و قرآن در زمینه المیزان، عباس مخبر دزفولی، دفتر انتشارات اسلامی (جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم )
  • معاد در المیزان، شمس الدین ربیعی، تهران: انتشارات نور فاطمه (س )
  • اعتبار سنجی تاریخ از منظر علامه طباطبایی

مقالات و پایان نامه ها:

  • تفسیر قرآن به قرآن در تفسیر المیزان
  • روابط اجتماعی در اسلام
  • آزادی از دیدگاه علامه طباطبایی
  • امامت و حکومت در تفسیر المیزان
  • بررسی آراء اجتماعی علّامه طباطبایی در المیزان
  • آثار برزخ در آثار علامه طباطبایی
  • امامت از نظر علّامه طباطبایی در تفسیر المیزان، دکتر سید جعفر شهیدی
  • تأویل در تفسیر المیزان، محمد هادی معرفت
  • اعتبار سنجی تاریخ از منظر علامه طباطبایی در المیزان، حسن احمدیان دلاویز[۲]

پی نوشت:

  1.  برگرفته از زندگی‌نامه خودنوشت علامه سید محمدحسین طباطبائی، نشریه گلستان قرآن، آذر1381، شماره 136، ص5
  2.  سوره نحل، آیه ۸۸.
  3.  شمس الوحی تبریزی (سیرهٔ عملی علامه طباطبایی). آیت الله جوادی آملی، نشر اسراء، قم: ۱۳۸۶، ص ۹۶.
  4.  دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. بهاءالدین خرمشاهی، نشر دوستان ـ ناهید، تهران: ۱۳۸۱، جلد ۱، ص ۷۷۰؛

منابع

  • ت‍رج‍م‍ه ت‍ف‍س‍ی‍رال‍م‍ی‍زان. ت‍ال‍ی‍ف سید م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن طب‍اطب‍ایی/، ت‍رج‍م‍هٔ سید م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر م‍وس‍وی ه‍م‍دان‍ی، دفتر انتشارات اسلامی، قم: ۱۳۸۲.
  • درباره تفسیر المیزان. بهاءالدین خرمشاهی، نشر دانش، آذر و دی ۱۳۶۰، شماره ۷. بازبینی شده در ۲۶ فوریه ۲۰۱۲.
  • م‍ه‍ر ت‍اب‍ان. ی‍ادن‍ام‍هٔ ع‍لام‍ه سید م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن طب‍اطب‍ایی، ت‍أل‍ی‍ف سید م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن ح‍س‍ی‍ن‍ی طه‍ران‍ی/، انتشارات نور ملکوت قرآن، مشهد: ۱۴۲۶ هـ. ق. (بخشی از متن کتاب)
  • دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. بهاءالدین خرمشاهی، نشر دوستان ـ ناهید، تهران: ۱۳۸۱.
  • تفسیر و مفسران. آیت الله محمد هادی معرفت، نشر تمهید، قم: ۱۳۸۸، جلد ۲، ص ۴۹۷.
  • شمس الوحی تبریزی (سیرهٔ عملی علامه طباطبایی). آیت الله جوادی آملی، نشر اسراء، قم: ۱۳۸۶.

پیوند به بیرون

منبع:ویکی شیعه