نمایی از زندگی امام محمدباقر علیه السلام
محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب مشهور به امام باقر(ع) (۵۷-۱۱۴ه.ق. مدینه)، امام پنجم شیعیان که حدود ۱۹ سال امامت شیعیان را بر عهده داشت.
دوره امامت وی مصادف با ضیعف شدن دولت بنی امیه و درگیری میان آنها برای در اختیار گرفتن قدرت بود. امام باقر(ع) در این دوره، جنبش علمی وسیعی را به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن و امام حسین به جا نمانده بود. از این رو، در دوره امامت وی، گامی مهم در راستای تدوین دیدگاههای شیعه در رشته‌های گوناگون اعم از اخلاق، فقه، کلام، تفسیر و... برداشته شد.
بزرگان اهل سنت نیز به شهرت علمی و دینی وی گواهی داده‌اند. ابن حجر هیتمی می‌گوید:
- ابوجعفر محمد باقر، گنج‌های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف را آشکار نمود. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفین به جایی رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.
نسب، کنیه و لقبها
«محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب» مشهور به امام باقر(ع) پنجمین امام شیعه، فرزند امام سجاد، امام چهارم شیعه است. مادر وی ام عبدالله دختر امام حسن مجتبی(ع) است،[۱]
امام باقر نخستین هاشمی است که از پدر و مادر هاشمی زاده شده و نیز نسب او از طرف پدر و مادر به امام علی(ع) می رسد.[۲]
لقبهایش عبارتند از: شاکر، هادی، و باقر؛ که باقر، لقب مشهور اوست. معنای باقر، شکافنده است. یعقوبی می‌نویسد: بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت.[۳] کنیه معروفش، ابوجعفر است.[۴] در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول از وی یاد می‌شود.
ولادت و وفات
امام باقر(ع) در روز جمعه اول رجب سال ۵۷ه.ق. در مدینه به دنیا آمد. برخی ولادتش را سوم صفر همان سال می‌دانند.[۵] او در خردسالی در واقعه کربلا حاضر بود.[۶]
نامگذاری
پیامبر اسلام ده‌ها سال قبل از به دنیا آمدن امام باقر نام او را محمد و لقبش را «باقر» قرار داد. روایت جابر و روایات دیگر بر این نامگذاری دلالت می‌کند.[۷]
شهادت
امام باقر(ع) در روز هفتم ماه ذی الحجه سال ۱۱۴[۸] رحلت کرد. در سال رحلت و شهادت آن حضرت آرای دیگری نیز وجود دارد.
در اینکه چه فرد یا افرادی در قتل وی دست داشته‌اند، نقلهای روایی و تاریخی مختلف است. بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت آن حضرت دانسته‌اند.[۹] برخی ابراهیم بن ولید را عامل مسمومیت معرفی کرده‌اند.[۱۰] برخی از روایات نیز زید بن حسن را که از دیرزمان کینه های عمیق نسبت به امام باقر(ع) داشت، مجری این توطئه به شمار آورده‌اند.[۱۱] در هر حال، وفات امام باقر(ع) در دوران خلافت هشام بن عبد الملک رخ داده است، [۱۲] زیرا خلافت هشام از سال ۱۰۵ تا سال ۱۲۵ هجری استمرار داشته، و آخرین سالی که مورخان در وفات امام باقر(ع) نقل کرده‌اند ۱۱۸ه.ق. است.
با اینکه نقلها بظاهر مختلف است، اما بعید نیست که همه آنها به گونهای صحیح باشد زیرا ممکن است افراد متعددی در شهادت امام باقر(ع) دست داشته‌اند که هر روایت و نقل، به یکی از آنان اشاره کرده است. با توجه به برخوردهای خشن و قهر آمیز هشام با امام باقر(ع) و عداوت انکارناپذیر بنی امیه با خاندان علی(ع)، شک نیست که او در از میان بردن امام باقر(ع) ـالبته به شکلی غیر علنیـ انگیزهای قوی داشته است.
بدیهی است که هشام برای عملی ساختن توطئه خود، از نیروهای مورد اطمینان خویش بهره جوید، از این رو ابراهیم بن ولید را که عنصری اموی و دشمن اهل بیت(ع) است به استخدام می‌گیرد و او امکانات لازم را در اختیار فردی که از اعضای داخلی خاندان علی(ع) بشمار میآید و میتواند در محیط زندگی امام باقر(ع) بدون مانع راه یابد و کسی مانع او نشود، قرار دهد، تا به وسیله او برنامه خائنانه هشام عملی گردد و امام به شهادت رسد.
امام باقر(ع) در بقیع، کنار مرقد پدرش امام سجاد(ع) و عموی پدرش حسن بن علی(ع) مدفون گشت.[۱۳]
همسران و فرزندان
در منابع از ام فروه به عنوان همسر امام باقر یاد می‌شود که مادر حضرت صادق(ع) است. و همچنین زنی به نام ام حکیم دختر اسید ثقفی که مادر دو تن از فرزندان امام است و همسر دیگر امام که کنیز بوده و مادر سه تن از فرزندان اوست.[۱۴]
تعداد فرزندان امام باقر 7 نفر بوده است. 5 پسر و 2 دختر:
- جعفر
- عبدالله که مادر این دو ام فروه دختر قاسم بن محمد است.
- ابراهیم
- عبیدالله که مادرشان ام حکیم دختر اسید ثقفی است. از این دو فرزندی نمانده است.
- علی
- زینب، مادر این دو کنیز بوده است.
- ام سلمه که مادرش کنیز بوده است.[۱۵]
امامت
امام باقر در سال ۹۵ه.ق. بعد از شهادت پدر خویش به امامت رسید و تا زمان شهادت یعنی سال ۱۱۴ه.ق. (یا ۱۱۷) پیشوایی و رهبری شیعیان را بر عهده داشت.
دلائل امامت
جابر بن عبدالله نقل می‌کند: پیامبر(ص) در پاسخ سؤال جابر که درباره امامان بعد از امیرالمؤمنین پرسید فرمود: حسن و حسین، دو سرور جوانان اهل بهشت، سپس سرور عبادت کنندگان در زمان خود، علی بن الحسین، سپس باقر، محمد بن علی که‌ای جابر تو او را خواهی دید....[۱۶]
امام سجاد نیز به طور مکرر نظرها را به سوی فرزندش باقر جلب می‌کرد. مثلاً وقتی که فرزندش عمر از سرّ اهمیت دادن فراوان وی به امام باقر سوال کرد، حضرت در پاسخ او فرمود: این بدان سبب است که امامت در فرزندان او باقی خواهد ماند تا روزی که قائم ما قیام کند و دنیا را پر از عدل و قسط نماید. پس او هم امام است و هم پدر امامان.[۱۷]
شیخ مفید می‌نویسد: امام باقر(ع) در علم، زهد و بزرگواری از همه برادرانش برتر، و قدر و منزلتش بیشتر بود و همه کس او را به عظمت می‌ستود و مورد احترام عامه و خاصه بود. بدان اندازه که از او در خصوص علم دین و آثار و سنّت نبوی و دانش قرآن و سیره و فنون اخلاق و آداب، آشکار شده است از هیچ یک از فرزندان حسن و حسین آشکار نشده است. باقیمانده‌های یاران پیامبر(ص)، بزرگان تابعین و پیشوایان فقهای مسلمان از وی روایت کرده اند. پایه فضل و بزرگواری وی به جائی رسیده بود که در میان اهل علم، ضرب المثل شده بود و در وصفش آثار می‌نوشتند و اشعار می‌سرودند.[۱۸]
خلفای معاصر
دوران امامت وی با پنج تن از خلفای بنی امیه معاصر بود:
- ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶)
- سلیمان بن عبدالملک (۹۶-۹۹)
- عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱)
- یزید بن عبدالملک (۱۰۱-۱۰۵)
- هشام بن عبدالملک (۱۰۵-۱۲۵)
از میان خلفای مذکور غیر از عمر بن عبدالعزیز که تا حدودی راه عدل و انصاف را در پیش گرفت بقیه خلفا در مسیر عدالت گام ننهادند و ظلم و ستم زیادی نسبت به مردم بویژه شیعیان انجام دادند و در دربار آنها فساد، تبعیض، آتش انتقامجویی بصورت فراوان دیده می‌شود.
نهضت علمی
سالهای ۹۴ تا ۱۱۴ه.ق. زمان پیدایش مسلک‌های فقهی و اوج گیری نقل حدیث درباره تفسیر می‌باشد و این به دلیل ضیعف شدن دولت بنی امیه و درگیری میان سران دولت برای در اختیار گرفتن قدرت بود. از علمای اهل سنت کسانی مانند شهاب زهری، مکحول، هشام بن عروه و... در زمینه نقل حدیث و فتوادادن فعالیت می‌کردند و افراد دیگری در ترویج عقاید خود تلاش می‌کردند مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان.
امام باقر در این دوره، جنبش علمی وسیعی را به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن و امام حسین به جا نمانده بود.[۱۹]
نقطه نظرات فقه شیعه گرچه تا آن زمان به طور محدود و در حد اذان، تقیه، نماز میت و... روشن شده بود، اما با ظهور امام باقر(ع) قدم مهمی در این راستا برداشته شد و یک جنبش فرهنگی تحسین برانگیز در میان شیعه به وجود آمد. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد.[۲۰]
امام باقر(ع) استدلالهای اصحاب قیاس را به تندی رد کرد[۲۱] و در برابر سایر فرق اسلامی منحرف نیز موضع تندی اتخاذ کرده و با این برخورد کوشید محدوده اعتقادی صحیح اهل بیت را در زمینه‌های مختلف از سایر فرق، مشخص و جدا کنند. وی درباره خوارج فرمود: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایم‌تر و قابل انعطاف‌تر از آن است که آنان می‌شناسند.[۲۲]
شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز، بلکه حتی در عراق و خراسان نیز به طور گسترده فراگیر شده بود چنانکه راوی می‌گوید: دیدم که مردم خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌پرسند.[۲۳]
در ادامه به طور اختصار به میراث علمی امام در رشته‌های مختلف علمی اشاره می‌شود:
تفسیر
امام بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و سایر مردم از جمله آنهاست. گفته می‌شود امام باقر کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب خود الفهرست، از آن نام برده است.[۲۴]
امام، معرفت و شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت می‌دانست. چرا که آنان‌اند که می‌توانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ تشخیص دهند و چنین عملی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد به همین دلیل است که ایشان فرموده‌اند: هیچ چیزی به اندازه تفسیر قرآن از عقل مردمان دور نیست. چرا که یک آیه که کلامی متصل است اول آن درباره یک مساله و آخر آن درباره مساله دیگر، و این کلام متصل به چند وجه برگشت داده می‌شود.[۲۵]
حدیث
امام باقر به شکلی خاص احادیث رسول اکرم(ص) را مورد اعتنا و اهمیت قرار داده بود، تا جایی که جابر بن یزید جعفی هفتاد هزار حدیث از آن حضرت از پیغمبراکرم نقل نموده است.همچنان که ابان بن تغلب و سایر شاگردان آن حضرت مجموعه بسیار بزرگی از این میراث عظیم را از آن حضرت روایت نموده‌اند.
حضرت تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا می‌خوانده است. مثلاً فرموده است:
- مراتب شیعیان ما را به میزان روایت کردن آنها از احادیث اهل بیت و معرفتشان به آن احادیث بشناسید، و معرفت همان شناخت روایت و درایة الحدیث است، و با درایت و فهم روایت است که مومن به بالاترین درجات ایمان می‌رسد.[۲۶]
کلام
در زمان امام باقر(ع) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف بوجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد، در این شرایط امام می‌بایست ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل، شبهات مربوطه را پاسخ دهد. لذا امام بحث‌های کلامی خود را ناظر به این امور مطرح می‌کرد. از جمله این مباحث می‌توان به عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند، [۲۷] ازلی بودن واجب الوجود[۲۸] و وجوب اطاعت امام(ع) [۲۹] اشاره کرد.
میراث دیگری نیز از امام به یادگار مانده است که میراث فقهی[۳۰] و میراث تاریخی[۳۱] از آن جمله است.
مناظرات امام
از جله فعالیتهای علمی امام باقر(ع)، مناظره با افراد مختلف در موضوعات گوناگون است. برخی از مناظرات وی از این قرار است:
- مناظره امام با اسقف مسیحیان
- مناظره با حسن بصری
- مناظره با هشام بن عبدالملک
- مناظره با محمد بن منکدر
- مناظره با نافع بن ازرق
- مناظره با عبدالله بن معمّر لیثی
- مناظره با قتادة بن دعامة
مبارزه با اسرائیلیات
از جمله گروههایی که آن روزها در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، یهودیان بودند. شماری از احبار یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده بودند و مرجعیت علمی قشری از ساده لوحان را به عهده داشتند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلامی، و تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان در مورد انبیای الهی و مطالبی که باعث خدشه دار شدن چهره واقعی پیامبران خدا می‌شد، در برخورد امام به خوبی دیده می‌شود. در این جا به نمونه‌ای از آن اشاره می‌کنیم:
زراره نقل می‌کند: در خدمت امام باقر(ع) نشسته بودم و امام در حالی که در مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان حال شخصی که عاصم بن عمر نام داشت، نزد امام آمد و گفت: کعب الاحبار می‌گوید: انّ الکعبه تَسْجُدُ لبیت المقدس فی کلِّ غداة؛ کعبه هر صبحگاهان برابر بیت المقدس سجده می‌کند.
- امام فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟
آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است.
- امام باقر(ع) فرمود: کَذبتَ و کَذبُ کعب الأحبار معک. تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می‌گویید. آن‌گاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: خداوند بقعه‌ای محبوب‌تر از کعبه روی زمین نیافریده است.[۳۲]
اصحاب و شاگردان
شرایط زمان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینهای را فراهم آورد که سایر ائمه(ع) هرگز برایشان آماده نشد. آن شرایط مساعد، معلول سستی پایههای حکومت امویان بود. بحرانهای درونی نظام سیاسی در آن عصر، به حاکمان مجال نمیداد تا مانند حاکمان پیشین، بر خاندان رسالت فشار آورند و ایشان را منزوی سازند. این زمینه مساعد، سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.
این چنین است که فردی چون محمد بن مسلم میتواند سی هزار حدیث از امام باقر(ع) [۳۳] نقل کند و شخصیتی چون جابر جعفی هفتاد هزار حدیث.[۳۴]
از نظر علمای شیعه، فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام شش نفرند که همه آنان از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده اند. آنان عبارتند از: زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ مکی، ابو بصیر اسدی فضیل بن یسار، محمد بن مسلم طائفی و برید بن معاویة عجلی.[۳۵]
شیخ طوسی، در کتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) را که از آن حضرت نقل حدیث کرده‌اند ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته است.
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر(ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه‌اند، و دستهای به دلیل گرایش‌های عمیق شیعی، در دایره رجال اهل سنت قرار نگرفته، بلکه تنها مورد اعتماد امامیه میباشند.
با این همه، نباید تصور کرد که امام باقر(ع) آسوده و ایمن از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی بوده است که حکومت‌ها برای اهل بیت(ع) فراهم میآورده اند، بلکه بیتردید، جو حاکم بر زندگی امام باقر(ع) به شدت جو تقیه بوده است، زیرا با فرهنگ خاصی که در نتیجه حکومت‌های ناصالح بر جامعه حاکم شده بود، کنار نهادن تقیه به منزله دست کشیدن از فعالیت علمی و دور ماندن از ترویج معارف اصولی دین بشمار میرفت.
امام باقر از نگاه دانشمندان
شخصیت امام نه تنها در نظر اهل تشیع ممتاز است بلکه در منظر دانشمندان اهل سنت نیز شخصیت یگانه‌ای است. در ذیل به چند نمونه اشاره می‌شود:
ابن حجر هیتمی می‌نویسد: ابوجعفر محمد باقر، به اندازه‌ای گنج‌های پنهان علوم، حقایق احکام و حکمت‌ها و لطایف را آشکار نموده که جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد نیت، پوشیده نیست و از همین روست که وی را «باقر العلم» [شکافنده علم] و جامع آن و برپاکننده پرچم دانش خوانده‌اند. او عمرش را در طاعت خدا گذراند و در مقامات عارفین بدان حد رسیده بود که زبان گویندگان از وصف آن ناتوان است. او سخنان بسیاری در سلوک و معارف دارد.[۳۶]
عبدالله بن عطا که یکی از شخصیت‌های برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام بود، می‌گوید: علما را در محضر هیچکس کوچکتر از آنها در محضر ابوجعفر [یعنی امام باقر] ندیدم.[۳۷]
ذهبی درباره امام باقر(ع) می‌نویسد: از کسانی است که بین علم و عمل و آقایی و شرف و وثاقت و متانت جمع کرده، و برای خلافت اهلیت داشت.[۳۸]
پی نوشت:
- المفید، الارشاد، ج2، ص155.
- المفید، الارشاد، ج2، ص158.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹.
- طبری، دلائل الامامة، ص۲۱۶.
- مجلسی، بحار، ج۴۶، ص۲۱۲.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹.
- کفایة الاثر، صص۱۴۴-۱۴۵.
- فرق الشیعة ۶۱؛ اعلام الوری به جای ماه ذو الحجة، ماه ربیع الاول را یاد کرده است. ر.ک: ص۲۵۹.
- مصباح کفعمی، ۶۹۱.
- دلائل الامامة، ص۲۱۶؛ مناقب ابن شهر آشوب ج۴، ص۲۲۸.
- فرق الشیعة ۶۱؛ اعلام الوری به جای ماه ذو الحجة، ماه ربیع الاول را یاد کرده است. ر.ک: ص۲۵۹.
- تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۹، مروج الذهب ۳/۲۱۹،
- فرق الشیعة ۶۱، اصول کافی ۲/۳۷۲، ارشاد مفید ۲/158، دلائل الامامة ص۲۱۶، اعلام الوری ۲۵۹، کشف الغمة ۲/۳۲۷، تذکرة الخواص ۳۰۶، مصباح کفعمی ۶۹۱،
- مفید، همان، ۵۲۴.
- مفید، همان؛ امین الاسلام طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ترجمه عزیزالله عطاردی، ص.۳۷۵
- کفایة الاثر، صص۱۴۴-۱۴۵.
- کفایة الاثر، ص۲۳۷.
- المفید، الارشاد، ج2، ص157.
- شیخ مفید، همان، ۵۰۷.
- ضحی الاسلام، ج۱، ص۳۸۶؛ دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام، ج۱، صص۵۷_۵۶ به نقل از جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۲۹۵.
- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۳۹.
- شیخ طوسی، التهذیب، ج۱، ص۲۴۱؛ به نقل از جعفریان، همان، ص۲۹۹.
- کلینی، همان، ج۶، ص۲۶۶ و مجلسی، بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۷.
- ابن ندیم، الفهرست، ص۵۹ و شریف القرشی، باقر، حیاة الامام المحمد الباقر، ج۱، ص۱۷۴.
- گروه مولفان، پیشوایان هدایت، ص۳۲۰.
- القرشی، حیاة الامام محمد الباقر،ج1، ص۱۴۰و۱۴۱.
- . کلینی، همان، ج۱، ص۸۲.
- کلینی، ج۱، صص۸۸-۸۹.
- همان، ص۱۸۵.
- گروه مولفان، پیشوایان هدایت حضرت امام محمد باقر(ع) ص۳۴۱ تا ۳۴۷.
- گروه مولفان، پیشوایان هدایت حضرت امام محمد باقر(ع) ص۳۳۰تا ۳۳۴.
- مجلسی، بحار الانوار، ج۴۶، ص۳۵۴.
- مجلسی، بحار ج۱۱، ص۸۳
- علی محمد علی دخیل، ائمتنا ج۱، ص۳۴۷
- مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۲۱۱
- ابن حجر، الصواعق المحرقه، ص۲۰۱.
- سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، ص۳۳۷؛ علی بن عیسی الاربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۳۲۹.
- ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۰۲.
منابع
- ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۴۰۲ه.ق/۱۹۸۲م.
- ابن ندیم، محمد، کتاب الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، چاپخانه سپهر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ ه.ش.
- سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، طهران، مکتبة نینوی الحدیثه، ناصر خسرو.
- سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفاء، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید.
- طبرسی، امین الاسلام، اعلام الوری باعلام الهدی، ترجمه عزیزالله عطاردی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، دوم، ۱۳۷۷ه.ش.
- طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، موسسة البعثة، الاولی، ۱۴۱۳ ه.ق.
- مجلسی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ه.ق.
- قمی رازی، ابی القاسم علی بن محمد، کفایة الاثر فی النص علی الائمة اثنی عشر، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ه.ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴ه.ق.
- شهرآشوب، ابی جعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، انتشارات ذوی القربی، الاولی، ۱۴۲۱ ه.ق/۱۳۷۹ه.ش.
- ابن حجر هیتمی، احمد، الصواعق المحرقه، مکتبة القاهره، بی‌تا.
- طبرسی، ابی منصور احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر المصطفی، ۱۴۰۳ ه.ق.
- گروه مولفان، پیشوایان هدایت شکافنده علوم حضرت امام باقر(ع)، مترجم: کاظم حاتمی طبری، قم، مجمع جهانی اهل بیت، اول، ۱۳۸۵ه.ش.
- الکفعمی، تقی الدین ابراهیم بن علی، المصباح، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، الاولی، ۱۴۱۴ ه.ق/۱۹۹۴م
- شریف القرشی، باقر، حیاة الامام محمد الباقر، قم، دار الکتب العلمیة، اسماعیلیان نجفی، ۱۳۹۷ه.ق
- الکلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبرغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، الثالثة، ۱۳۸۸ ه.ق
- دخیل، علی محمد علی، ائمتنا سیرة الائمة الاثنی عشر، قم، موسسة دار الکتب الاسلامی، الثالثة، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م
- طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح حسن المصطفوی، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ه.ش.
- عاملی، حر، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- المفید، الإرشاد، تحقیق: مؤسسة آل البیت (ع) لتحقیق التراث، بیروت: دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، 1414-1993م.
- یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ه.ش.
