مناجات در شب معراج
در معراجی که پیامبر خدا(ص) داشت، مطالبی را خداوند متعال به ایشان فرمودند که خواندن و دقت در آنها واقعا در آینده و سرنوشت انسان تأثیرگذار است.
ابتدا به عنوان مقدمه این مطلب را عرض می‌‌کنم که «معراج»، از حوادث بزرگى است که در دفتر زندگى پر افتخار پیامبر اسلام(صلّى الله علیه وآله وسلم) به ثبت رسیده است. معراج از پیچیده ترین مسائلى است که مباحث علمى و فکرى فراوانى را برانگیخته است. قرآن کریم دوبار از معراج یاد کرده است:
1 - سُبْحانَ الَّذِی أسْرى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأقْصَى الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا.
2- لَقَدْ رَآى مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْرى.
و امّا روایات در این مورد به حدّ تواتر رسیده است و صرف نظر از اختلافاتى که در جزئیات این سفر آسمانى دارند، موجب یقین در تحقق این امر عظیم مى‌‌‌‌گردند. البته در روایات معراج جمله‌‌هاى پیچیده و اسرارآمیزى وجود دارد که کشف معنا و محتواى آن آسان نیست.
در بررسى جریان معراج به روایاتى برخورد مى‌‌کنیم که مطالب دلنشینى را نقل مىکنند که در آن شب ملکوتى از مصدر عزّت(جَلَّ جَلالُهُ) خطاب به رسول اکرم(صلّى الله علیه وآله وسلم) صادر شده است و عنوان «مناجات در شب معراج» را به خود گرفته است.
در آغاز این خطاب ها کلمه یا اَحْمَد وجود دارد که نام آسمانى آن حضرت است، در مقابل محمّد، نام زمینى آن بزرگوار. در این مناجات، معارف بلندى نهفته است که در آن اوج آسمانها بسان خود آسمانها در اوج است. و براى زمینیان از رهاوردهاى عظیم این معراج مقدّس محسوب مى‌‌‌‌گردد.
این مناجات در کتاب بحارالانوار، جلد 77، صفحه 21 موجود است که چون علامه مجلسى(رضوان الله علیه) از ارشاد القلوب دیلمى، باب 54 نقل نموده به همان مدرک مراجعه و استنساخ گردیده است و اگر تفاوتى در جملات دیده مى‌‌‌‌شود به همین دلیل است.
برترین اعمال
رُوِیَ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنیِنَ علیه‌‌السلام: إنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ سَألَ رَبَّهُ فِی لَیْلَةِ الْمِعْراجِ فَقالَ: یا رَبِّ! أیُّ الاْعْمالِ أفْضَلُ؟ فَقالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: لَیْسَ شَیْءٌ عِنْدِی أفْضَلَ مِنَ التَّوَکُّلِ عَلَیَّ وَالرِّضا بِما قَسَمْتُ؛
از امیرمؤمنان(علیه‌‌السلام) روایت شده است که: پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) در شب معراج از پروردگارش پرسید: پروردگارا! برترین و شریفترین کارها کدام است؟
خداوند عزّوجلّ در پاسخ فرمود: هیچ عملى نزد من بالاتر از «توکل بر من» و «راضى بودن به آنچه که من قسمت کرده ام»، نیست.
شایستگان محبّت خداوند
یا مُحَمَّدُ! وَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَحابِّینَ فِیَّ، وَوَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَواصِلِینَ فِیَّ وَوَجَبَتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیَّ، وَ لَیْسَ لِمَحَبَّتِی عَلَمٌ وَلا نِهایَةٌ، وَ کُلَّما رَفَعْتُ لَهُمْ عَلَماً وَضَعْتُ لَهُمْ عَلَماً. اُولئِکَ الَّذِینَ نَظَرُوا إلَى الْمَخْلُوقِینَ بِنَظَرِی إلَیْهِمْ وَلَمْ یَرْفَعُوا الْحَوائِجَ إلَى الْخَلْقِ. بُطُونُهُمْ خَفِیفَةٌ مِنْ أکْلِ الْحَرامِ. نَعِیمُهُمْ فِی الدُّنْیا ذِکْرِی وَمَحَبَّتِی وَرِضائِی عَنْهُمْ.
اى محمد! محبّت من شامل کسانى است که به خاطر من محبّت مىکنند، و به خاطر من عطوفت و مهربانى مىکنند، و به خاطر من با دیگران مى‌‌‌‌پیوندند، و محبّت من شامل کسانى است که بر من توکّل مىکنند.
و براى محبت من نه نشانه مخصوصى است و نه پایان و نهایتى. هرگاه که یک نشانه را از سر راه محبوبان خویش بر دارم نشانه دیگرى را قرار خواهم داد. اینان کسانى هستند که به مردم به همان گونه که من نگاه مى‌‌‌‌کنم، مى‌‌‌‌نگرند و دست نیاز به سوى خلق دراز نمى‌‌کنند. شکم آنها از مال حرام خالى است. خوشى و کامرانى آنها در دنیا ذکر و محبّت و رضایت من از ایشان است.
پارساترین مردمان
یا أحْمَدُ! إنْ أحْبَبْتَ أنْ تَکُونَ أوْرَعَ النّاسِ فَازْهَدْ فِی الدُّنْیا وَارْغَبْ فِی الاْخِرَةِ. فَقالَ: یا إلهی! کَیْفَ أزْهَدُ فِی الدُّنْیا؟ فقالَ: خُذْ مِنَ الدُّنْیا حَفْناً مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ وَاللِّباسِ وَلا تَدَّخِر لِغَد وَدُمْ عَلى ذِکْرِی. فَقالَ: یا رَبِّ! کَیْفَ أدُومُ عَلى ذِکْرِکَ؟ فَقالَ: بِالْخَلْوَةِ عَنِ النّاسِ وَبُغْضِکَ الْحُلْوَ وَالْحامِضَ وَفَراغِ بَطْنِکَ وَبَیْتِکَ مِنَ الدُّنْیا.
اى احمد! اگر دوست دارى که پارساترین مردمان باشى، نسبت به دنیا زهد پیشه کن و نسبت به آخرت رغبت داشته باش.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) گفت: خداوندا! چگونه نسبت به دنیا زهد بورزم؟
خداوند فرمود: از خوراک و آشامیدنى و پوشاک دنیا به اندازه خیلى کم (دو کف دست) استفاده کن و براى فردا چیزى ذخیره مکن و همواره به یاد من باش.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پرسید: خداوندا! چگونه همواره به یاد تو باشم؟
خداوند فرمود: با دورى از مردم و کینه نسبت به ترش و شیرین و خالى نگهداشتن شکم و خانه از دنیا.
دورى از خوى بچگانه
یا أحْمَدُ! اِحْذَرْ أنْ تَکُونَ مِثْلَ الصَّبِیِّ إذا نَظَرَ إلَى الاْخْضَرِ وَالاْصْفَرِ أحَبَّهُ وَإذا أُعْطِیَ شَیْئاً مِنَ الْحُلْوِ وَالْحامِضِ اِغْتَرَّ بِهِ.
اى احمد! بپرهیز از اینکه مانند بچّه باشى که هرگاه به سبز و زرد نظر مى‌‌‌‌افکند، به آنها دل مى‌‌‌‌بندد و یا ترش و شیرین در اختیارش قرار مى‌‌‌‌گیرد، نسبت به آن فریفته مى‌‌‌‌شود.
عوامل تقرب به پروردگار
فَقالَ: یارَبِّ! دُلَّنِی عَلى عَمَل أتَقَرَّبُ بِهِ إِلَیْکَ. قالَ: اجْعَلْ لَیْلَکَ نَهاراً وَنَهارَکَ لَیْلاً. قالَ: یارَبِّ! کَیْفَ ذلِکَ؟ قَالَ: اجْعَلْ نَوْمَکَ صَلاةً وَطَعامَکَ الْجُوعَ. یا أحْمد! وَعِزَّتی وَجَلالِی ما مِنْ عَبْد ضَمِنَ لِی بِأَرْبَعِ خِصال إِلاّ أدْخَلْتُهُ الْجَنّةَ، یَطْوِی لِساَنهُ فَلا یَفْتَحُهُ إِلاّ بِما یَعْنِیهِ وَیَحْفَظُ قَلْبَهُ مِنَ الْوَسْواسِ وَیَحْفَظُ عِلْمی وَنَظَری إِلَیْهِ وَتَکُونُ قُرَّةُ عَیْنَیْهِ الْجُوعُ.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلّم) عرض کرد: خداوندا! مرا راهنمایى کن که با چه کارى به تو تقرّب جویم؟ خداوند فرمود: شب خود را روز و روز خود را شب قرار بده.
عرض کرد: چگونه چنین کنم؟
فرمود: خوابت را نماز و غذایت را گرسنگى قرار بده.
اى احمد! به عزّت و جلالم سوگند که هر بنده‌‌اى که چهار صفت را براى من ضمانت کند، من نیز او را به بهشت وارد مى‌‌‌‌کنم:
زبانش را در کام بپیچد و حرف نزند مگر آنکه آن سخن براى او مفید و ثمر بخش باشد.
قلب خود را از وسوسه هاى اهریمنى حفظ کند.
همواره بیاندیشد که من به او آگاه و بر کارهایش ناظر هستم.
و گرسنگى، نور چشمانش باشد (گرسنگى را دوست بدارد).
گرسنگى و سکوت، خلوت و سجود
یا أحْمَد! لَوْ ذُقْتَ حَلاوَةَ الْجُوعِ وَالصَّمْتِ وَالخَلْوَةِ وَما وَرِثُوا مِنْها. قالَ: یا رَبِّ! ما مِیراثُ الجُوعِ؟ قالَ: الْحِکْمةُ وَحِفْظُ الْقَلْبِ وَالتَّقَرُّبُ إلَیَّ وَالْحُزْنُ الدّائِمُ وَخِفَّةُ الْمَؤُنَةِ بَیْنَ النّاسِ وَقَوْلُ الْحَقِّ وَلا یُبالِی عاشَ بِیُسْر أمْ بِعُسْر؛
اى احمد! اى کاش مى‌‌‌‌دانستى که گرسنگى و سکوت و تنهایى چه لذّت و آثارى دارند!
عرض کرد: خداوندا! گرسنگى چه اثراتى دارد؟
فرمود: حکمت، حفظ قلب، تقرّب به من، حزن همیشگى، کم خرج بودن بین مردم، حق گویى، بى اعتنایى به سختى یا آسانى زندگى.
یا أحْمَدُ! هَلْ تَدْرِی بِأَیِّ وَقْت یَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إلَیَّ؟ قالَ: لا یا رَبِّ. قالَ: إذا کانَ جائِعاً أوْ ساجِداً؛
اى احمد! آیا مى‌‌‌‌دانى چه هنگامى بنده به من نزدیک مى‌‌‌‌شود؟
عرض کرد: خیر، اى پروردگار من! فرمود: وقتى که گرسنه یا در حال سجده باشد.
تعجّب خداوند از سه گروه
یا أحْمَدُ! عَجِبْتُ مِنْ ثَلاثَةِ عَبِید؛ عَبْد دَخَلَ فِی الصَّلاةِ وَهُوَ یَعْلَمُ إلى مَنْ یَرْفَعُ یَدَیْهِ وَقُدّامَ مَنْ هُوَ وَهُوَ یَنعَسُ. وَعَجِبْتُ مِنْ عَبْد لَهُ قُوتُ یَوْم مِنَ الْحَشیشِ أوْ غَیْرِهِ وَهُوَ یَهْتَمُّ لِغَد وَعَجِبْتُ مِنْ عَبْد لا یَدْرِی أنِّی راض عَنْهُ أوْ ساخِطٌ عَلَیْهِ وَهُوَ یَضْحَکُ؛
اى احمد! از سه بنده خود تعجب مى‌‌‌‌کنم: بنده‌‌اى که به نماز ایستاده و مى‌‌‌‌داند که دستهاى خودرا به جانب چه کسى دراز کرده و در پیشگاه چه کسى ایستاده و در عین حال خواب آلود است.
و تعجّب مى‌‌‌‌کنم از بنده‌‌اى که روزىِ امروزش از سبزى مختصرى تأمین است، ولى براى فردایش به فکر فرو رفته است.
و تعجّب مى‌‌‌‌کنم از بنده‌‌اى که نمى‌‌داند آیا من از او راضى هستم یا بر او غضبناکم، ولى خندان است.
اوصاف و مقام اولیاى خداوند
یا أحْمَدُ! إنَّ فِی الْجَنَّةِ قَصْراً مِنْ لُؤْلُؤ فَوْقَ لُؤْلُؤ وَدُرَّة فَوْقَ دُرَّة لَیْسَ فِیها قَصْمٌ وَلا وَصْلٌ، فِیهَا الْخَواصُّ، أنْظُرُ إلَیْهِمْ کُلَّ یَوْم سَبْعِینَ مَرَّةً فَأُکَلِّمَهُمْ کُلَّما نَظَرْتُ إلَیْهِمْ، وَأزِیدُ فِی مُلْکِهِمْ سَبْعِینَ ضِعْفاً وَإذا تَلَذَّذَ أهْلُ الْجَنَّةِ بِالطَّعامِ وَالشَّرابِ تَلَذَّذُوا أُولئِکَ بِذِکْرِی وَکَلامِی وَحَدِیثِی. قالَ: یا رَبِّ! ما عَلامَةُ أُولئِکَ؟ قالَ: مَسْجُونُونَ قَدْ سَجَنُوا ألْسِنَتَهُمْ مِنْ فُضُولِ الْکَلامِ وَبُطُونَهُمْ مِنْ فُضُولِ الطَّعامِ؛
اى احمد! در بهشت قصرى است از لؤلؤ بر فراز لؤلؤ، و مروارید بزرگ درخشان روى مروارید که در آنها قطع و وصلى وجود ندارد (یکپارچه است) در این کاخ، دوستان خاصّ من هستند که هر روز هفتاد بار (به لطف و مهر) به آنان نظر مى‌‌‌‌افکنم و هربار با آنها سخن مى‌‌‌‌گویم و هفتاد بار بر قلمرو و مقامشان مى‌‌‌‌افزایم.
و آنگاه که اهل بهشت از خوردن و آشامیدن لذّت مى‌‌‌‌برند اینان از ذکر و سخن و گفتار من لذّت مى‌‌‌‌برند.
عرض کرد: خداوندا! نشانه هاى اینها چیست؟
فرمود: زندانیانى هستند که زبان هاى خود را از حرفهاى غیر ضرورى و شکمهاى خود را از غذاى غیر لازم، محفوظ و حبس کرده اند.
اوصاف فقراء و مستمندان راستین
یا أحْمَدُ! إنَّ الْمَحَبَّةَ للهِِ هِیَ الْمَحَبَّةُ لِلْفُقَراءِ وَالْتَقَرُّبُ إلَیْهِمْ. قالَ: فَمَنِ الْفُقَراءُ؟ قالَ: الَّذِینَ رَضُوا بِالْقَلِیلِ وَصَبَرُوا عَلَى الرَّخاءِ وَلَمْ یَشْکُوا جُوعَهُمْ وَلا ظَمَأَهُمْ وَلَمْ یَکْذِبُوا بِأَلْسِنَتِهِم وَلَمْ یَغْضَبُوا عَلى رَبِّهِمْ وَلَمْ یَغْتَمُّوا عَلى ما فاتَهُمْوَلَمْ یَفْرَحُوا بِما آتاهُمْ. یا أحْمَدُ! مَحَبَّتِی مَحَبَّةُ الْفُقَراءِ فَأَدْنِ الْفُقَراءَ وَقَرِّبْ مَجْلِسَهُمْ مِنْکَ وَأبْعِدِ الاْغْنِیاءَ وَأبْعِدْ مَجْلِسَهُمْ عَنْکَ لاِنَّ الْفُقَراءَ أحِبّائِی؛
اى احمد! محبّت من در گرو محبّت فقراء و تقرّب به ایشان است.
عرض کرد: فقراء و مستمندان کیانند؟
فرمود: آنانکه به کم، راضى و بر گرسنگى، صابر و در نعمت، شاکر هستند؛ از گرسنگى و تشنگى خود شکایتى ندارند و هرگز دروغ بر زبان خود جارى نمى‌‌کنند و نسبت به پروردگارشان غضب نمى‌‌نمایند و براى چیزى که از دستشان رفت، غمگین نیستند و نسبت به چیزى که به دست مى‌‌‌‌آورند، فرحناک و شادمان نمى‌‌باشند.
اى احمد! محبّت من در گرو محبّت درویشان است، پس به آنها نزدیک شو و همنشینى با آنان را اختیار کن و از ثروتمندان و مجلسشان فاصله بگیر، چراکه درویشان دوستان من هستند.
نفس، چونان شترمرغ!
یا أحْمَدُ! لا تَزَیَّنْ بِلَبْسِ اللِّباسِ وَطِیبِ الطَّعامِ وَلِینِ الْوَطاءِ. فَإنَّ النَّفْسَ مَأوى کُلِّ شَرٍّ وَرَفِیقُ کُلِّ سُوء. تَجُرُّها إلى طاعَةِ اللهِ وَتَجُرُّکَ إلى مَعْصِیَتِهِ، وَتُخالِفُکَ فِی طاعَتِهِ، وَتُطِیعُکَ فِی ما تَکْرَهُ، وَتَطْغى إذا شَبِعَتْ، وَتَشْکُو إذا جاعَتْ، وَتَغْضَبُ إذَا افْتَقَرَتْ، وَتَتَکَبَّرُ إذَا اسْتَغْنَتْ، وَتَنْسى إذا کَبُرَتْ، وَتَغْفُلُ إذا أمِنَتْ وَهِیَ قَرِینَةُ الشَّیْطانِ. وَمَثَلُ النَّفْسِ کَمَثَلِ النَّعامَةِ تَأْکُلُ الْکَثِیرَ وَإذا حُمِلَ عَلَیْها لا تَطِیرُ وَکَمَثَلِ الدِّفْلى لَوْنُهُ حَسَنُ وَطَعْمُهُ مُرٌّ؛
اى احمد! با لباس جذّاب و غذاى لذیذ و بستر نرم، خود آرایى مکن چرا که نفس، خاستگاه هر بدى و رفیق هر نادرستى است. تو نفس را به اطاعت خدا مى‌‌‌‌خوانى ولى او تو را به نافرمانى مى‌‌‌‌کشاند.
هر گاه که مى‌‌‌‌خواهى اطاعت خدا کنى با تو مخالفت مى‌‌‌‌کند و هرگاه که بخواهى نافرمانى از خدا کنى با تو همراهى مى‌‌‌‌کند.
هرگاه که سیر شود، طغیان مى‌‌‌‌کند و هرگاه که گرسنه شود، فریاد و فغان سر مى‌‌‌‌دهد. هرگاه که بى نوا شود، غضب مى‌‌‌‌کند و هرگاه که بى نیاز شود، تکبّر و بزرگى مى‌‌‌‌ورزد.
هرگاه که بزرگ شود، فراموشکار مى‌‌‌‌شود و هرگاه که در امنیّت باشد، غفلت مى‌‌‌‌ورزد.
نفس آدمى، مثل شتر مرغ است که فراوان مى‌‌‌‌خورد ولى وقتى که بر آن سوار مى‌‌‌‌شوند (بار مى‌‌‌‌گذارند) نمى‌‌پرد. و مانند خرزهره است که رنگش زیبا ولى مزّه اش تلخ است.
اوصاف دنیا زدگان
یا أحْمَدُ! أبْغِضِ الدُّنْیا وَأهْلَها وَأحِبَّ الاْخِرَةَ وَأَهْلَها. قالَ: یا رَبِّ! وَمَنْ أهْلُ الدُّنْیا وَمَنْ أهْلُ الاْخِرَة؟ قالَ: أهْلُ الدُّنْیا مَنْ کَثُرَ أکْلُهُ وَضِحْکُهُ وَنَوْمُهُ وَغَضَبُهُ، قَلِیلُ الرِّضا، لا یَعْتَذِرُ إلى مَنْ أساءَ إلَیْهِ وَلا یَقْبَلُ عُذْرَ مَنِ اعْتَذَرَ إلَیْهِ. کَسْلانُ عِنْدَ الطّاعَةِ وَشُجاعٌ عِنْدَ الْمَعْصِیَةِ. أَمَلُهُ بَعِیدٌ وَأجَلُهُ قَرِیبٌ لا یُحاسِبُ نَفْسَهُ. قَلِیلُ الْمَنْفَعَةِ، کَثِیرُ الْکَلامِ، قَلِیلُ الْخَوْفِ، کَثِیرُ الْفَرَحِ عِنْدَ الطَّعامِ، وَإنَّ أهْلَ الدُّنْیا لا یَشْکُرُونَ عِنْدَ الرَّخاءِ وَلا یَصْبِرُونَ عِنْدَ الْبَلاءِ. کَثِیرُ النّاسِ عِنْدَهُمْ قَلِیلٌ. یَحْمِدُونَ أنْفُسَهُمْ بِما لا یَفْعَلُونَ وَیَدَّعُونَ بِما لَیْسَ لَهُمْ وَیَتَکَلَّمُونَ بِما یَتَمَنُّونَ.
وَیَذْکُرُونَ مَساوِئَ النّاسِ وَیُخْفُونَ حَسَناتِهِمْ. فَقالَ: یا رَبِّ! کُلُّ هذَا الْعَیْبِ فِی أهْلِ الدُّنْیا؟ قالَ: یا أحْمَدُ! إنَّ عَیْبَ أهْلِ الدُّنْیا کَثِیرٌ، فِیهِمُ الْجَهْلُ وَالْحُمْقُ، لا یَتَواضَعُونَ لِمَنْ یَتعَلَّمُونَ مِنْهُ وَهُمْ عِنْدَ أنْفُسِهِمْ عُقَلاءٌ وَعِنْدَ الْعارِفِینَ حُمَقاءٌ؛
اى احمد! دنیا و اهل آن را دشمن بدار و آخرت و اهل آن را دوست بدار.
عرض کرد: اى خداى من! اهل دنیا و اهل آخرت چه کسانى هستند؟
فرمود: اهل دنیا کسى است که خوردن و خندیدن و خواب و غضبش زیاد و رضایت او کم مى‌‌‌‌باشد.
اگر به کسى بدى کرد از او پوزش نمى‌‌طلبد و عذر کسى را که از او عذر خواهى مى‌‌‌‌کند نمى‌‌پذیرد.
هنگام عبادت، کسل و هنگام معصیت، شجاع است.
آرزویش دور و دراز و مرگش نزدیک است. به حساب خود نمى‌‌پردازد. نفعش به دیگران کم مى‌‌‌‌رسد. حرف زیاد مى‌‌‌‌زند. ترس کم دارد. هنگام رسیدن به غذا، بسیار شادمان مى‌‌‌‌شود.
اهل دنیا هنگام نعمت، شکر و هنگام بلا، صبر نمى‌‌کنند.
به کارهایى که انجام نداده اند خودستایى مىکنند و چیزى را ادّعا مىکنند که واجد آن نیستند و از روى آرزو و هوس سخن مى‌‌‌‌گویند. عیوب دیگران را بازگو ولى خوبی هاى آنها را مخفى می کنند.
عرض کرد: آیا اهل دنیا این همه عیب دارند؟
فرمود: اى احمد! اهل دنیا عیب فراوان دارند. جاهلند، احمقند، در مقابل استاد خود تواضع نمى‌‌کنند، خود را عاقل مى‌‌‌‌پندارند در حالى که نزد اهل معرفت احمق هستند.
اوصاف اهل خیر و اهل آخرت
یا أحْمَدُ! إنَّ أهْلَ الْخَیْرِ وَأهْلَ الاْخِرَةِ رَقِیقَةٌ وُجُوهُهُمْ، کَثِیرٌ حَیاؤُهُمْ، قَلِیلٌ حُمْقُهُمْ، کَثِیرٌ نَفْعُهُمْ قَلِیلٌ مَکْرُهُمْ، اَلنّاسُ مِنْهُمْ فِی راحَة وَأنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی تَعَب، کَلامُهُمْ مَوْزُونُ، مُحاسِبینَ لاِنْفُسِهِمْ، مُتْعِبِینَ لَها، تَنامُ أعْیُنُهُمْ وَلا تَنامُ قُلُوبُهُمْ. أعْیُنُهُمْ باکِیَةٌ وَقُلُوبُهُمْ ذاکِرَةٌ، إذا کُتِبَ النّاسُ مِنَ الْغافِلِینَ کُتِبُوا مِنَ الذّاکِرینَ. فِی أوَّلِ النِّعْمَةِ یَحْمَدُونَ، وَفِی آخِرِها یَشْکُرُونَ. دُعاؤُهُمْ عِنْدَ اللهِ مَرْفُوعٌ وَکَلامُهُمْ مَسْمُوعٌ. تَفْرَحُ بِهِمُ الْمَلائِکَةُ وَیَدُورُ دُعاؤُهُمْ تَحْتَ الْحُجُبِ یُحِبُّ الرَّبُّ أنْ یَسْمَعَ کَلامَهُمْ کَما تُحِبُّ الْوالِدَةُ الْوَلَدَ. وَلا یَشْغَلُونَ عَنْهُ طَرْفَةَ عَیْن وَلا یُرِیدُونَ کَثْرَةَ الطَّعامِ وَلا کَثْرَةَ الْکَلامِ وَلا کَثْرَةَ اللِّباسِ. النّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتى وَاللهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ کَرِیمٌ. یَدْعُونَ الْمُدْبِرِینَ کَرَماً وَیُرِیدُونَ الْمُقْبِلِینَ تَلَطُّفاً. قَدْ صارَتِ الدُّنْیا وَالاْخِرَةُ عِنْدَهُمْ واحِدَةً.
اى احمد! اهل خیر و آخرت شرمگین اند. حیاى آنها زیاد و حماقتشان کم و نفع آنان فراوان و حیله آنها اندک است.
مردم از دست آنها در رفاهند ولى خودشان از دست خویش در رنجند(که دائم بدن خود را به عبادت خدا وادار می کنند).
کلامشان سنجیده است. به حساب خود مى‌‌‌‌پردازند. خود را به زحمت مى‌‌‌‌افکنند.
چشمهایشان مى‌‌‌‌خوابد ولى قلبشان نمى‌‌خوابد. چشمانشان گریان و قلبهایشان به یاد خداست. هنگامى که دیگر مردمان در غفلت به سر مى‌‌‌‌برند آنها در ذکر و یاد حق هستند.
در آغاز نعمت، ستایش الهى و در پایان آن، شکر خدا را به جاى مى‌‌‌‌آورند.
دعایشان نزد خدا، مقبول و سخن ایشان نزد پروردگار پذیرفته است و وجود آنها مایه مباهات و خشنودى فرشتگان است. و دعاى آنها زیر حجابها مى‌‌‌‌چرخد.
خداوند دوست دارد کلام آنان را بشنود آنگونه که مادر دوست دارد به کلام فرزند خود گوش دهد.
از خداوند لحظه‌‌اى غافل نمى‌‌شوند.
پر خورى و پرگوئى و پوشیدن لباسهاى متنوع و زیاد و رنگارنگ را دوست ندارند. مردم نزد آنها مردگانند و خداوند، زنده کریم.
آنهایى را که از ایشان رخ برتافتند با بزرگوارى فرا مى‌‌‌‌خوانند و آنان را که به اینان روى آورده اند با مهربانى مى‌‌‌‌پذیرند. دنیا و آخرت نزد آنها یکسان است.
پاداش زاهدان
یا أحْمَدُ! هَلْ تَعْرِفُ ما لِلزّاهِدِینَ عِنْدِی؟ قالَ: لا یا رَبِّ. قالَ: یُبْعَثُ الْخَلْقُ وَیُناقَشُونَ الْحِسابَ وَهُمْ مِنْ ذلِکَ آمِنُونَ. إنَّ أدْنى ما أُعْطِی الزّاهِدِینَ فِی الاْخِرَةِ أن أُعطِیَهُمْ مَفاتِیحَ الجِنانِ کُلَّها حَتّى یَفْتَحُوا أیَّ باب شاءُوا وَلا أحْجُبَ عَنْهُمْ وَجْهِی وَلاَنْعَمَنَّهُمْ بِألْوانِ التَّلَذُّذِ مِنْ کَلامِی وَلاُجْلِسَنَّهُمْ فِی مَقْعَدِ صِدْق وَأُذَکِّرَهُمْ ما صَنَعُوا وَتَعِبُوا فِی دارِ الدُّنْیا وَأفْتَحُ لَهُمْ أرْبَعَةَ أبْواب، باباً یَدْخُلُ عَلَیْهِمُ مِنْهُ الْهَدایا بُکْرَةً وَعَشِیّاً مِنْ عِنْدِی، وَباباً یَنْظُرُونَ إلَى الظّالِمِینَ کَیْفَ یُعَذَّبُونَ، وَباباً یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهُ الْوَصائِفُ وَالْحُورُ الْعِینُ.
اى احمد! آیا مى‌‌‌‌دانى که پاداش زاهدان نزد من چیست؟
عرض کرد: خیر، اى پروردگار من. فرمود: مردم محشور مى‌‌‌‌شوند و در حساب آنها مناقشه و دقّت مى‌‌‌‌شود ولى آنان از این امر در امان هستند.
کمترین چیزى که به زاهدان مى‌‌‌‌دهم آن است که کلیدهاى بهشت را عطایشان مى‌‌‌‌کنم تا از هر درى که خواستند وارد بهشت شوند. و میان جمال خودم و آنان پرده‌‌اى قرار نمى‌‌دهم.
لذّتهاى گوناگون گفتگوى با خودم را به آنان مى‌‌‌‌چشانم و آنها را در جایگاه صادقان مى‌‌‌‌نشانم و کارهاى دنیا و رنجهایى را که کشیده اند به یادشان مى‌‌‌‌آورم و چهار در به رویشان مى‌‌‌‌گشایم؛ از یک در هدایاى من به آنها مى‌‌‌‌رسد، از در دیگر به من هرگونه که بخواهند و بدون هر مانعى نگاه مىکنند و از یک در به آتش دوزخ و ظالمانى که عذاب مى‌‌‌‌شوند مى‌‌‌‌نگرند و از در دیگر نیز دختران نوجوان و حورالعین (زنان فراخ چشم) بر آنان وارد مى‌‌‌‌شوند.
اوصاف زاهدان
فَقالَ: یا رَبِّ! مَنْ هؤُلاءِ الزّاهِدُونَ الَّذِینَ وَصَفْتَهُمْ؟ قالَ: اَلزّاهِدُ هُوَ الَّذِی لَیْسَ لَهُ بَیْتٌ یَخْرَبُ فَیَغْتَمَّ لِخَرابِهِ وَلا لَهُ وَلَدٌ یَمُوتُ فَیَحْزُنَ لِمَوْتِهِ وَلا لَهُ شَیْءٌ یَذْهَبُ فَیَحْزُنَ لِذِهابِهِ وَلا یَعْرِفُهُ إنْسانٌ لِیَشْغَلَهُ عَنِ اللهِ طَرْفَةَ عَیْن وَلا لَهُ ثَوْبٌ لَیِّنٌ. یا أحْمَدُ! إنَّ وُجُوهَ الزّاهِدِینَ مُصْفَرَّةٌ مِنْ تَعَبِ اللَّیْلِ وَصَوْمِ النَّهارِ وَألسِنَتَهُمْ کَلالٌ مِنْ ذِکْرِ اللهِ تَعالى. قُلُوبُهُمْ فِی صُدُورِهِمْ مَطْعُونَةٌ مِنْ کَثْرَةِ صَمْتِهِمْ. قَدْ أعْطَوُا الْمَجهُودَ مِنْ أنْفُسِهِمْ لا مِنْ خَوْفِ نار وَلا مِنْ شَوْقِ جَنَّة. وَلکِنْ یَنْظُرُونَ فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَالاْرْضِ فَیَعْلَمُونَ أنَّ اللهَ سُبْحانَهُ أهْلٌ لِلْعِبادِة.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) عرض کرد: خداوندا! این زاهدان که توصیفشان کردى چه کسانى هستند؟
فرمود: زاهد آن کسى است که خانه‌‌اى ندارد که اگر خراب شد، غم بخورد. فرزندى ندارد که اگر مُرد، محزون شود و هیچ چیز ندارد که اگر از دست رفت، غصه بخورد و هیچکس را نمى‌‌شناسد که او را لحظه‌‌اى از یاد خدا غافل کند. غذاى اضافى ندارد که از او بطلبند و لباس نرم نمى‌‌پوشد.
اى احمد! چهره اهل زهد، از شب زنده دارى و روزه، زرد و زبان آنها از شدّت ذکر خداوند، خسته شده است.
قلبهاشان در سینه هایشان، از مداومت سکوت، مجروح شده است.
آنان هرچه در توان دارند (در عبادت) کوشش مىکنند ولى نه به خاطر ترس از جهنم یا شوق بهشت، بلکه در ملکوت آسمان و زمین مى‌‌‌‌نگرند و مى‌‌‌‌یابند که خداوند سبحان شایسته عبادت است.
زاهدان امّت پیامبر و بنى اسرائیل
قالَ: یا رَبِّ! أیُّ الزُّهّادِ أکْثَرُ؟ زُهّادُ أُمَّتی أمْ زُهّادُ بَنِی إسْرائِیلَ؟ قالَ: إِنَّ زُهّادَ بَنِی إسْرائِیلَ مِنْ زُهّادِ أُمَّتِکَ کَشَعْرَة سَوْداءَ فِی بَقَرَة بَیْضاءَ. فَقالَ: یا رَبِّ! وَکَیْفَ ذلِکَ وَعَدَدُ بَنِی إسْرائِیلَ أکْثَرُ؟ قالَ: لاِنَّهُمْ شَکُّوا بَعْدَ الْیَقِینِ وَجَحَدُوا بَعْدَ الاْقْرارِ. قالَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ: فَحَمِدْتُ اللهَ تَعالى وَشَکَرْتُهُ وَدَعْوَتُ لَهُمْ بِالْحِفْظِ وَالرَّحْمَةِ وَسائِرِ الْخَیْراتِ.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) عرض کرد: خداوندا! آیا زاهدان امّت من بیشترند یا زُهّاد بنى اسرائیل؟
فرمود: مقدار زاهدان بنى اسرائیل در مقام مقایسه با زُهّاد امّت تو، به اندازه یک موى سیاه در بدن یک گاو سفید است.
عرض کرد: چگونه چنین است در حالى که تعداد بنى اسرائیل بیشتر از تعداد امّت من است؟
فرمود: چون آنها پس از یقین، شک کردند و بعد از اقرار به حقیقت، آن را انکار کردند.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودند: من شکر و حمد خداى تعالى را بجا آوردم و دعا کردم که خداوند آنها را حفظ و رحمت فرماید و سایر خیرات را بر آنان نازل کند.
تشبیه تقوا
یا أحْمَدُ! عَلَیْکَ بِالْوَرَعِ فَإنَّهُ رَأْسُ الدِّینِ وَوَسطُ الدِّینِ وَآخِرُ الدِّینِ. إنَّ الْوَرَعَ بِهِ یُتَقَرَّبُ إلَى اللهِ تَعالى. یا أحْمَدُ! إنَّ الْوَرَعَ زَیْنُ الْمُؤْمِنِ وَعِمادُ الدِّینِ. مَثَلُهُ کَمَثَلِ السَّفِینَةِ کَما أنَّ فِی الْبَحْرِ لا یَنْجُو إلاّ مَنْ کانَ فِیها وَکَذلِکَ لا یَنْجُو الزّاهِدُونَ إلاّ بِالْوَرَعِ. یا أحْمَدُ! ما عَرَفَنِی عَبْدٌ وَخَشَعَ لِی إلاّ وَخَشَعَ لَهُ کُلُّ شَیْء. یا أحْمَدُ! اَلْوَرَعُ یَفْتَحُ عَلَى الْعَبْدِ أبْوابَ الْعِبادَةِ فَیُکْرَمُ بِهِ الْعَبْدُ فِی الْخَلْقِ وَیَصِلُ بِهِ إلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ.
اى احمد! بر تو باد به تقوا، که صدر و ساقه و ذیل دین، تقوا است و به وسیله آن، بنده مى‌‌‌‌تواند به خداوند تعالى تقرّب یابد.
اى احمد! تقوا، زینت مؤمن و پایه و ستون دین است.
تقوا، چونان کشتى است؛ همان گونه که از دریا جز با کشتى نمى‌‌توان نجات یافت زاهدان نیز جز با تقوا نمى‌‌توانند نجات یابند.
اى احمد! هیچکس نیست که مرا عبادت کند و در مقابل من خشوع کند مگر آنکه همه چیز در برابر او خاشع شود.
اى احمد! تقوا درهاى عبادت را به روى بنده مى‌‌‌‌گشاید؛ در نتیجه، بنده، نزد خلق گرامى مى‌‌‌‌شود و به وسیله آن به قرب خداى عزّوجلّ مى‌‌‌‌رسد.
ارزش سکوت
یا أحْمَدُ! عَلَیْکَ بِالصَّمْتِ فَإنَّ أعْمَرَ مَجْلِس قُلُوبُ الصّالِحِینَ وَالصّامِتِینَ وَإنَّ أخْرَبَ مَجْلِس قُلُوبُ المُتَکَلِّمِینَ بِما لا یَعْنِیهِمْ.
اى احمد! بر تو باد سکوت و کم حرفى؛ چرا که آبادترین مجلس و محفل، قلبهاى صالحان و ساکنان و ساکتان و خرابترین مجلس و محفل، قلبهاى بیهوده گویان است.
اجزاى عبادت و آثار روزه
یا أحْمَدُ! إنَّ الْعِبادَةَ عَشْرَةُ أجْزاء. تِسْعَةٌ مِنْها طَلَبُ الْحَلالِ فَإنْ طَیَّبْتَ مَطْعَمَکَ وَمَشْرَبَکَ فَأَنْتَ فِی حِفْظِی وَکَنَفِی. قالَ: یا رَبِّ! وَما أوَّلُ الْعِبادَةِ؟ قالَ: أوَّلُ الْعِبادَةِ الصَّمْتُ وَالصَّوْمُ. قالَ: یا رَبِّ! وَما مِیراثُ الصَّوْمِ؟ قال: اَلصَّوْمُ یُورِثُ الْحِکْمَةَ، وَالْحِکْمَةُ تُورِثُ الْمَعْرِفَةَ، وَالْمَعْرِفَةُ تُورِثُ الْیَقِینَ، فَإذَا اسْتَیْقَنَ الْعَبْدُ لا یُبالِی کَیْفَ أصْبَحَ بِعُسْر أمْ بِیُسْر.
اى احمد! عبادت، ده بخش است، نُه بخش آن دنبال کسب حلال بودن است پس اگر خوردنى و آشامیدنى خود را از راه حلال تهیّه کردى در حفظ و حمایت من خواهى بود.
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) پرسید: خداوندا! برترین و اولین عبادت چیست؟
فرمود: آغاز عبادت، روزه و سکوت است. عرض کرد: پروردگارا! اثر روزه چیست؟
فرمود: روزه باعث پدید آمدن حکمت است و حکمت موجب شناخت و شناخت موجب یقین است، پس هرگاه که بنده به مقام یقین رسید، در بند سختى یا آسانى زندگى نیست.
توصیف بنده در وقت مرگ و پس از آن
وإذا کانَ الْعَبْدُ فِی حالَةِ الْمَوْتِ یَقُومُ عَلى رَأْسِهِ مَلائِکَةٌ بِیَدِ کُلِّ مَلَک کَأْسٌ مِنْ ماءِ الْکَوْثَرِ وَکَأْسٌ مِنَ الْخَمْرِ یَسْقُونَ رُوحَهُ حَتّى تَذْهَبَ سَکْرَتُهُ وَمَرارَتُهُ وَیُبَشِّرُونَهُ بِالْبَشارَةِ الْعُظْمى وَیَقُولُونَ لَهُ: طِبْتَ وَطابَ مَثْواکَ إنَّکَ تَقْدِمُ عَلَى الْعَزِیزِ الْکَرِیمِ الْحَبِیبِ الْقَرِیبِ. فَتَطِیرُ الرُّوحُ مِنْ أیْدِی الْمَلائِکَةِ فَتَصْعَدُ إلَى اللهِ تَعالى فِی أسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ عَیْن وَلا یَبْقى حِجابٌ وَلا سَتْرٌ بَیْنَها وَبَیْنَ اللهِ تَعالى، وَاللهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَیْها مُشْتاقٌ، وَتَجْلِسُ عَلى عَیْن عِنْدَ الْعَرْشِ. ثُمَّ یُقالُ لَها: کَیْفَ تَرَکْتِ الدُّنْیا؟ فَتَقُولُ: إلهی! وَعِزَّتِکَ وَجَلالِکَ لا عِلْمَ لِی بِالدُّنْیا. أنَا مُنْذُ خَلَقْتَنِی خائِفٌ مِنْکَ. فَیَقُولُ اللهُ: صَدَقْتَ عَبْدِی کُنْتَ بِجَسَدِکَ فِی الدُّنْیا وَرُوحُکَ مَعِی. فَأَنْتَ بِعَیْنِی سِرُّکَ وَعَلانِیَتُکَ. سَلْ أُعْطِیَکَ وَتَمَنَّ عَلیَّ فَأُکْرِمَکَ. هذِهِ جَنَّتِی مُباحٌ فَتَجْنَحَ فِیها. وَهَذا جِوارِی فَاسْکُنْهُ. فَتَقُولُ الرُّوحُ: إلهی، عَرَّفْتَنِی نَفْسَکَ فَاسْتَغْنَیْتُ بِها عَنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ. وَعِزَّتِکَ وَجَلالِکَ لَوْ کانَ رِضاکَ فِی أنْ أُقَطَّعَ سَبْعِینَ قَتْلَةً بِأَشَدِّ ما یُقْتَلُ بِهِ النّاسُ لَکانَ رِضاکَ أحَبَّ إلَیَّ. ءَأُعْجَبُ بِنَفْسِی؟ وَأَنَا ذَلِیلٌ إنْ لَمْ تُکْرِمْنِی وَأَنَا مَغْلُوبٌ إنْ لَمْ تَنْصُرْنِی وَأَنَا ضَعِیفٌ إنْ لَمْ تُقَوِّنِی وَأَنَا مَیِّتٌ إنْ لَمْ تُحْیِنِی وَلَوْلا سِتْرُکَ لاَفْتَضَحْتُ أوَّلَ مَرَّة عَصَیْتُکَ. إلهی کَیْفَ لا أطْلُبُ رِضاکَ وَقَدْ أکْمَلْتَ عَقْلِی حَتّى عَرَفْتُکَ وَعَرَفْتُ الْحَقَّ مِنَ الْباطِلِ وَالاْمْرَ مِنَ النَّهْیِ وَالْعِلْمَ مِنَ الْجَهْلِ وَالنُّورَ مِنَ الظُّلْمَةِ. فَقالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: وَعِزَّتِی وَجَلالِی لا أَحْجُبُ بَیْنِی وَبَیْنَکَ فِی وَقْت مِنَ الاْوْقاتِ، کَذلِکَ أفْعَلُ بِأَحِبّائِی.
وقتى که بنده من در حال سکرات مرگ باشد، فرشتگان بالاى سر او مى‌‌‌‌ایستند در حالى که به دست هر کدام از آنها جامى از آب کوثر و جامى از شراب بهشتى است، به روح او مى‌‌‌‌نوشانند تا سکرات موت و سختى آن از بین برود، و او را به بشارتى بزرگ مژده مى‌‌‌‌دهند و مى‌‌‌‌گویند: خوش آمدى و مقدمت مبارک باد! تو بر خداى عزیز، کریم، حبیب و نزدیک وارد مى‌‌‌‌شوى.
پس روح او از جوار فرشتگان پرواز مى‌‌‌‌کند و به پیشگاه پرودگار در کمتر از یک چشم به هم زدن صعود مى‌‌‌‌کند و دیگر بین او و بین پروردگار، پرده و حجابى نیست. خداوند مشتاق دیدار اوست و او را لب چشمهاى در کنار عرش مى‌‌‌‌نشاند.
سپس به او مى‌‌‌‌گوید: دنیا را چگونه رها کردى؟
جواب مى‌‌‌‌دهد: خدایا! به عزّت و جلالت که من نسبت به دنیا شناختى ندارم. من از آغاز تولّد از تو اندیشناک بودم.
خداوند مى‌‌‌‌فرماید: راست گفتى اى بنده من. تو جسمت در دنیا، ولى روحت با من بود. همه اسرار و کارهاى آشکار تو در نظر من بود. هرچه مى‌‌‌‌خواهى درخواست کن تا به تو بدهم، تمنّا کن تا برآورده سازم. این بهشت من براى تو مباح است پس در آن پر و بال بگشا. و این جوار من است پس در آن ساکن شو.
پس روح عرض مى‌‌‌‌کند: خداوندا! تو بودى که خودت را به من شناساندى، پس من از همه خلایق به وسیله این معرفت و شناخت بى نیاز شدم. قسم به عزّت و جلالت که اگر رضایت تو در آن باشد که قطعه قطعه شوم و هفتاد بار به فجیعترین صورت کشته شوم؛ رضاى تو براى من پسندیده است.
خداوندا! من چگونه به خود مغرور باشم، در حالى که اگر تو مرا گرامى ندارى، ذلیلم اگر تو مرا یارى نفرمایى، مغلوب و شکست خورده ام. اگر تو مرا تقویت نکنى، ضعیف و ناتوانم. اگر مرا با یاد خودت زنده نگردانى مُرده ام و اگر پرده پوشى تو نبود، اوّلین بارى که من گناه کردم، رسوا مى‌‌‌‌شدم.
خداوندا! چگونه رضایت تو را طلب نکنم در حالى که عقل مرا کامل کردى تا تو را بشناسم و حق را از باطل و امر را از نهى و علم را از جهل و نور را از ظلمت تشخیص بدهم.
آنگاه خداى عزّوجلّ مى‌‌‌‌فرماید: قسم به عزت و جلالم که بین تو و خود هیچ پرده و مانعى در هیچ زمانى ایجاد نمى‌‌کنم. اینگونه با دوستانم رفتار مى‌‌‌‌کنم.
حیات گوارا و جاوید
یا أَحْمَدُ! هَلْ تَدْرِی أیُّ عَیْش أهْنَأُ وَأیُّ حَیاة أبْقى؟ قالَ: اَللّهُمَّ! لا. قالَ: أمَّا الْعَیْشُ الهَنِیءُ فَهُوَ الَّذِی لا یَغْتَرُّ صاحِبُهُ عَنْ ذِکْرِی وَلا یَنْسى نِعْمَتِی وَلا یَجْهَلُ حَقِّی. یَطْلُبُ رِضایَ لَیْلَهُ وَنَهارَهُ. وَأَمَّا الْحَیاةُ الْباقِیَةُ فَهِیَ الَّتِی یَعْمَلُ لِنَفْسِهِ حَتّى تَهُونَ عَلَیْهِ الدُّنْیا وَتَصْغُرَ فِی عَیْنَیْهِ وَتَعْظُمَ الاْخِرَةُ عِنْدَهُ وَیُؤْثِرَ هَوایَ عَلى هَواهُ وَیَبْتَغِی مَرْضاتِی ]وَیُعَظِّمَنِی[ حَقَّ عَظَمَتِی وَیَذْکُرَ عِلْمِی بِهِ وَیُراقِبَنِی بِاللَّیْلِ وَالنَّهارِ عِنْدَ کُلِّ سَیِّئَة وَمَعْصِیَة وَیُنَقِّی قَلْبَهُ عَنْ کُلِّ ما أکْرَهُ وَیُبغِضَ الشَّیْطانَ وَوَساوِسَهُ.
لا یَجْعَلُ لاِبْلِیسَ عَلى قَلْبِهِ سُلْطاناً وَسَبِیلاً. فَإذا فَعَلَ ذلِکَ أسْکَنْتُ فِی قَلْبِهِ حُبّاً حَتّى أجْعَلَ قَلْبَهُ لِی وَفَراغَهُ وَاشْتِغالَهُ وَهَمَّهُ وَحَدِیثَهُ مِنَ النِّعْمَةِ الَّتِی أنْعَمْتُ بِها عَلى أهْلِ مَحَبَّتِی مِنْ خَلْقِی، وَأفْتَحُ عَیْنَ قَلْبِهِ وَسَمْعِهِ حَتّى یَسْمَعَ بِقَلْبِهِ وَیَنْظُرَ بِقَلْبِهِ إلى جَلالِی وَعَظَمَتِی وأُضِیِّقُ عَلَیْهِ الدُّنْیا وأُبَغِّضُ إلَیْهِ ما فِیها مِنَ اللَّذّاتِ وَأُحَذِّرُهُ مِنَ الدُّنْیا وَما فِیها کَما یُحَذِّرُ الرّاعِی غَنَمَهُ مِنْ مَراتِعِ الْهَلَکَةِ. فَإذا کانَ هکَذا یَفِرُّ مِنَ النّاسِ فِراراً وَیُنْقَلُ مِنْ دارِ الْفَناءِ إلى دارِ الْبَقاءِ وَمِنْ دارِ الشَّیْطانِ إلى دارِ الرَّحْمنِ.
یا أحْمَدُ! لَاُزَیِّنَنَّهُ بِالْهَیْبَةِ وَالْعَظَمَةِ فَهذا هُوَ الْعَیْشُ الْهَنِیءُ وَالْحَیاةُ الْباقِیَةُ. وَهذا مَقامُ الرّاضِینَ.
اى احمد! آیا مى‌‌‌‌دانى زندگى گوارا و حیات جاوید چیست؟
عرض کرد: نمى‌‌دانم اى خدا من. فرمود: زندگى گوارا آن است که صاحب آن از یاد من غافل نگشته، نعمت من را فراموش نکرده و نسبت به حق من جاهل نباشد. روز و شب در پس کسب رضایت من است.
و اما حیات جاودان آن است که (صاحب آن) براى خود به گونه‌‌اى عمل مى‌‌‌‌کند که دنیا در نظرش بى ارزش و در چشمش کوچک و آخرت بزرگ و با عظمت است و خواسته من را بر خواسته خویش مقدم مى‌‌‌‌دارد و در طلب رضاى من است.
و حق مرا بزرگ مى‌‌‌‌شمارد و همواره توّجه دارد که من نسبت به او آگاه هستم، و شب و روز و هر وقت که مى‌‌‌‌خواهد گناه و معصیتى بکند، مى‌‌‌‌داند که من مواظب او هستم و قلب خود را از هرچه که نمى‌‌پسندم پاک مى‌‌‌‌کند و نسبت به شیطان و وسوسه هاى او کینه مى‌‌‌‌ورزد. و براى ابلیس هیچ راه سلطه و نفوذى در مملکت دل خویش باقى نمى‌‌گذارد.
وقتى که چنین حالات و روحیاتى پیدا کرد، در قلب او عشق و محبّتى مى‌‌‌‌گذارم که قلب و فراغت و اشتغال و تلاش او منحصراً براى من باشد و سخن او را همواره ذکر نعمتهایى که بر اهل محبّت خویش ارزانى داشته ام قرار مى‌‌‌‌دهم، و چشم و قلب او را مى‌‌‌‌گشایم تا با گوش جانش بشنود و با چشم قلبش جلال و عظمت من را ببیند. و دنیا را بر او تنگ مى‌‌‌‌گردانم و نسبت به لذّتهاى دنیایى در او کینه‌‌اى به وجود مى‌‌‌‌آورم.
و از دنیا او را به گونه‌‌اى بر حذر مى‌‌‌‌دارم که شبان، گوسفندان خود را از چریدن در چراگاه هاى خطرناک و هلاکت آفرین بر حذر مى‌‌‌‌دارد. پس وقتى که چنین شد به شدّت از مردم فرار مى‌‌‌‌کند، و از دنیاى فانى به سراى باقى و از عالم شیطنت به سرزمین رحمت منتقل مى‌‌‌‌شود.
اى احمد! من چنین کسى را لباس هیبت و عظمت مى‌‌‌‌پوشانم. و این است زندگى گوارا و حیات ابدى، و این است مقام اهل رضا.
پاداش طالبان رضاى حق
فَمَنْ عَمِلَ بِرِضائِی أُلْزِمُهُ ثَلاثَ خِصال: أُعَرِّفُهُ شُکْراً لا یُخالِطُهُ الْجَهْلُ وَذِکْراً لا یُخالِطُهُ النِّسْیانُ وَمَحَبَّةً لا یُؤْثِرُ عَلى مَحَبَّتِی مَحَبَّةَ الْمَخْلُوقِینَ. فَإذا أحَبَّنِی أحْبَبْتُهُ وَأفْتَحُ عَیْنَ قَلْبِهِ إلى جَلالِی. فَلا أُخْفِی عَلَیْهِ خاصَّةَ خَلْقِی.
فَأُناجِیهِ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَنُورِ النَّهارِ حَتّى یَنْقَطِعَ حَدِیثُهُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ وَمُجالَسَتُهُ مَعَهُمْ وَ اُسْمِعُهُ کَلامِی وَکَلامَ مَلائِکَتِی وَأُعَرِّفُهُ السِّرَّ الَّذِی سَتَرْتُهُ عَنْ خَلْقِی، وَأَلْبَسْتُهُ الْحَیاءَ حَتّى یَسْتَحْیِیَ مِنْهُ الْخَلْقُ کُلُّهُمْ وَیَمْشِی عَلى أَرْض مَغْفُوراً لَهُ وَأَجْعَلُ قَلْبَهُ واعِیاً وَبَصِیراً وَلا أُخْفِی عَلَیْهِ شَیْئاً مِنْ جَنَّة وَلا نار وَأُعَرِّفُهُ بِما یَمُرُّ عَلَى النّاسِ فِی یَوْمِ الْقِیامَةِ مِنَ الْهَوْلِ وَالشِّدَّةِ وَما أُحاسِبُ بِهِ الاْغْنِیاءَ وَالْفُقَراءَ وَالْجُهّالَ وَالْعُلَماءَ وَأُنَوِّرُ لَهُ فِی قَبْرِهِ وَأُنْزِلُ عَلَیْهِ مُنْکَراً یَسْأَلُهُ وَلا یَرى غَمَّ الْمَوْتِ وَظُلْمَةَ الْقَبْرِ وَاللَّحْدِ وَهَوْلَ الْمُطَّلَعِ حَتّى أنْصِبَ مِیزانَهُ وَأنْشُرَ لَهُ دِیوانَهُ. ثُمَّ أَضَعُ کِتابَهُ فِی یَمِینِهِ فَیَقْرَاُهُ مَنْشُوراً ثُمَّ لا أجْعَلُ بَیْنِی وَبَیْنَهُ تَرْجُماناً. فَهذِهِ صِفاتُ الْمُحِبِّینَ.
هرکس که عمل به رضاى من کند، سه خصلت به او مى‌‌‌‌بخشم که همواره با آنها به سر مى‌‌‌‌برد:به او نحوه شکر گزارى را مى‌‌‌‌آموزم که هرگز آمیخته با جهل و نادانى نباشد. و به او ذکر و یاد خودم را به گونه‌‌اى مى‌‌‌‌آموزم که هیچ گاه فراموشى از یاد من براى او حاصل نشود. و به او عشقى مى‌‌‌‌دهم که هرگز محبّت دیگران را بر محبّت من مقدّم ندارد.
پس وقتى که به من عشق ورزید، من نیز به او عشق مى‌‌‌‌ورزم و چشم دل او را به جلاى خویش مى‌‌‌‌گشایم. پس دوستان خاص خود را از او مخفى نمى‌‌کنم و در شب تار و روز روشن با او به مناجات مى‌‌‌‌پردازم تا حدى که از گفتگو و همنشینى با دیگران خوددارى نماید.
و سخن خودم و فرشتگانم را به گوش او مى‌‌‌‌رسانم، او را بر اسرارى که دیگران را از آن محروم کرده ام، آگاه مى‌‌‌‌گردانم و به او جامه حیا مى‌‌‌‌پوشانم به گونه‌‌اى که همه از او شرم و حیا داشته باشند.
بر روى زمین راه مى‌‌‌‌رود در حالى که گناهش آمرزیده است. و قلب او را آگاه و بصیر مى‌‌‌‌گردانم، و چیزى را از بهشت و جهنم از او مخفى نمى‌‌کنم و آنچه را که بر مردم در رستاخیز مى‌‌‌‌گذرد در همین دنیا به او نشان مى‌‌‌‌دهم که چه صحنه هاى هولناک و وحشتناکى وجود دارد و چگونه ثروتمندان و فقرا و دانشمندان و نادانان را محاکمه و محاسبه مى‌‌‌‌کنم.
و قبر او را نورانى کرده و فرشته‌‌اى (منکر) را مى‌‌‌‌فرستم تا از او سؤال کند. او ناراحتى مرگ و تاریکى قبر و لحد و وحشت عالم برزخ را نمى‌‌بیند، تا آنگاه که براى سنجش اعمال او میزان را نصب و نامه عملش را باز مى‌‌‌‌کنم. و بین خود و او هیچ مترجمى قرار نمى‌‌دهم. این صفات عاشقان من بود.
وحدت در اراده و زبان
یا أحْمَدُ! اِجْعَلْ هَمَّکَ هَمّاً واحِداً، فَاجْعَلْ لِسانَکَ لِساناً واحِداً وَاجْعَلْ بَدَنَکَ حَیّاً لا یَغْفُلُ أبَداً، مَنْ غَفَلَ لا أُبالِی بِأَیِّ واد هَلَکَ.
اى احمد! اراده خود را یک اراده قرار بده؛ در نتیجه زبانت را یک زبان قرار بده، و بدنت را زنده بدار، هرگز غفلت پیدا نکن. کسى که از اهل غفلت باشد من در بند آن نیستم که در کدام وادى هلاک مى‌‌‌‌شود.
ضرورت استفاده از عقل
یا أحْمَدُ!
اِسْتَعْمِلْ عَقْلَکَ قَبْلَ أنْ یَذْهَبَ.فَمَنِ اسْتَعْمَلَ عَقْلَهُ لا
یُخْطِئُ وَلا یَطْغى.یا أحْمَدُ! أنْتَ لا تَغْفَلُ أبَداً.مَنْ غَفَلَ عَنِّی لا
أُبالِی بِأَیِّ واد هَلَکَ.
اى احمد! عقل خود
را قبل از آنکه از دست برود به کار انداز.هرکس که از عقل خود استفاده کند اشتباه و
طغیان نمى کند.
اى احمد! هرگز
غفلت نداشته باش.هرکس که از من غفلت داشته باشد براى من مهمّ نیست که در کدام وادى
به هلاکت مى رسد.
دلیل برترى پیامبر اسلام بر سایر پیامبران
یا أحْمَدُ!
هَلْ تَدْرِی لاِیِّ شَیْء فَضَّلْتُکَ عَلى سائِرِ الاْنْبِیاءِ؟قالَ:
اَللّهُمَّ! لا.قالَ: بِالْیَقْینِ وَحُسْنِ الْخُلْقِ وَسَخاوَةِ النَّفْسِ
وَرَحْمَة بِالْخَلْقِ وَکَذلِکَ أوْتادُ الاْرْضِ لَمْ یَکُونُوا أوْتاداً إلاّ
بِهـذا.
اى احمد! آیا مى
دانى که چرا تو را بر سایر پیامبران برترى و فضیلت دادم؟عرض کرد: خیر، نمى دانم اى
خداى من.فرمود: بواسطه یقین و خوش اخلاقى و سخاوت و مهربانى با مردم.و همچنین
برگزیدگان و اوتاد زمین هم که اوتاد زمین شدند به خاطر همین صفات و ویژگی هاست.
آثار کم خورى و کم حرفى
یا أحْمَدُ!
إنَّ الْعَبْدَ إذا جاعَ بَطْنُهُ وَحَفِظَ لِسانَهُ عَلَّمْتُهُ
الْحِکْمَةَ.وَإنْ کانَ کافِراً تَکُونُ حِکْمَتُهُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَوَبالاً،
وَإنْ کانَ مُؤْمِناً تَکُونُ حِکْمَتُهُ لَهُ نُوراً وَبُرْهاناً وَشِفاءً
وَرَحْمَةً، فَیَعْلَمُ ما لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ وَیُبْصِرُ ما لَمْ یَکُنْ
یُبْصِرُ.فَأوَّلُ ما أُبَصِّرُهُ عُیُوبَ نَفْسِهِ حَتّى یَشْغَلَ بِها عَنْ
عُیُوبِ غَیْرِهِ وَأُبَصِّرُهُ دَقائِقَ الْعِلْمِ حَتّى لا یَدْخُلَ عَلَیْهِ
الشَّیْطانُ.
اى احمد! وقتى که
بنده شکمش گرسنه و زبانش از گفتار محفوظ باشد به او حکمت مى آموزم پس اگر این
انسان کافر باشد این حکمت به ضرر او و حجّتى علیه خود او خواهد بود ولى اگر مؤمن
باشد حکمت او نور و برهان و شفا و رحمت است.
پس آنچه را که
تاکنون نمى دانسته، اکنون مى داند و آنچه را که تاکنون نمى دیده، اکنون مى بیند.پس
نخستین چیزى را که مى بیند عیوب خویش است قبل از آن که به عیب دیگران بپردازد، و
ریزهکاریها و دقائق علمى را به او مى نمایانم تا شیطنت در – قلب و فکر و اندیشه –
او وارد نگردد.
لزوم حفظ زبان
یا أحْمَدُ!
لَیْسَ شَیْءٌ مِنَ الْعِبادَةِ أَحَبَّ إلَیَّ مِنَ الصَّمْتِ وَالصَّوْمِ.فَمَنْ
صامَ وَلَمْ یَحْفَظْ لِسانَهُ کانَ کَمَنْ قامَ وَلَمْ یَقْرَأْ فِی صَلاتِهِ
فَأُعْطِیهِ أجْرَ الْقِیامِ وَلَمْ أُعْطِهِ أجْرَ الْعابِدِینَ.
اى احمد! هیچ
عبادتى نزد من از سکوت و روزه محبوبتر نیست.پس هر کس که روزه بگیرد و زبان خود را
حفظ نکند مثل کسى است که به نماز بایستد ولى چیزى نخواند.پس به چنین نمازگزارى فقط
پاداش بپاخاستن او را مى دهم ولى پاداش عبادت کنندگان را به وى نخواهم داد.
اوصاف عابدان
یا أَحْمَدُ!
هَلْ تَدْرِی مَتى یَکُونُ لِیَ الْعَبْدُ عابِداً؟قالَ: لا یا رَبِّ!قالَ: إذَا
اجْتَمَعَ فِیهِ سَبْعُ خِصال.وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنِ الَْمحارِمِ، وَصَمْتٌ
یَکُفُّهُ عَمّا لا یَعْنِیهِ، وَخَوْفٌ یَزْدادُ کُلَّ یَوْم مِنْ بُکائِهِ،
وَحَیاءٌ یَسْتَحْیِی مِنِّی فِی الْخَلاءِ، وَأَکْلُ ما لا بُدَّ مِنْهُ،
وَیُبْغِضُ الدُّنْیا لِبُغْضِی لَها، وَیُحِبُّ الاْخْیارَ لِحُبِّی لَهُم.
اى احمد! آیا مى
دانى که چه هنگام بنده من، بنده واقعى و عابد راستین محسوب مى شود؟عرض کرد: خیر اى
پروردگار من. فرمود: وقتى که هفت خصلت در او جمع گردد، شایسته این نام خواهد شد:
–۱تقوایى که او را از محرّمات حفظ کند.
–۲سکوتى که او را از حرف بیهوده مهار کند.
–۳ترسى که هر روز به واسطه آن گریه اش افزون گردد.
–۴حیایى که در خلوت از من شرم بنماید.
–۵خوردن به اندازه اى که رفع نیاز او شود.
–۶کینه نسبت به دنیا به جهت آن که من نسبت به آن کینه دارم.
–۷عشق به خوبان به دلیل آن که من به آنها عشق مى ورزم.
اوصاف عاشقان حق
یا أَحْمَدُ!
لَیْسَ کُلُّ مَنْ قالَ أُحِبُّ اللهَ أَحَبَّنِی حَتّى یَأْخُذَ قُوتاً
وَیَلْبِسَ دُوناً وَیَنامَ سُجُوداً وَیُطِیلَ قِیاماً وَیَلْزِمَ صَمْتاً
وَیَتَوَکَّلَ عَلَیَّ وَیَبْکِیَ کَثِیراً وَیَقِلَّ ضِحْکاً وَیُخالِفَ هَواهُ
وَیَتَّخِذَ الْمَسْجِدَ بَیْتاً وَالْعِلْمَ صاحِباً وَالزُّهْدَ جَلِیساً
وَالْعُلَماءَ أحِبّاءَ وَالْفُقَراءَ رُفَقاءَ وَیَطْلُبَ رِضایَ وَیَفِرَّ مِنَ
الْعاصِینَ فِراراً وَیَشْغَلَ بِذِکْرِی اشْتِغالاً وَیُکْثِرَ التَّسْبِیحَ دائِماً
وَیَکُونَ بِالْعَهْدِ صادِقاً وَبِالْوَعْدِ وافِیاً وَیَکُونَ قَلْبُهُ طاهِراً
وَفِی الصَّلاةِ ذاکِیاً وَفِی الْفَرائِضِ مُجْتَهِداً وَفِیما عِنْدِی مِنَ
الثَّوابِ راغِباً وَمِنْ عَذابِی راهِباً وَلاِحِبّائِی قَرِیباً وَجَلِیساً.
اى احمد! هرکس که
ادّعاى عشق و محبّت من بکند این طور نیست که عاشق من باشد.کسى عاشق من است که:
غذایش اندک، لباسش خشن و خوابش در حال سجده و نمازش طولانى باشد و همواره سکوت
پیشه کند و بر من توکّل بنماید و گریه زیاد و خنده کم بکند و با هوس مخالفت کند و
مسجد را به عنوان خانه خود و دانش را رفیق خود انتخاب کند، و در طلب رضاى من باشد
و از تبهکاران دورى گزیند و به یاد و ذکر من مشغول و همواره در حال تسبیح و تقدیس
من باشد، در پیمان خود صادق و به عهد خود وفادار باشد، قلبش پاک و در نماز ملتهب و
برافروخته و در انجام واجبات کوشا و نسبت به پاداشى که نزد من است راغب و مایل و
از عذاب من هراسناک و با عاشقان من نزدیک و همنشین باشد.
تأثیر دنیا دوستى
یا أحْمَدُ!
لَوْ صَلَّى الْعَبْدُ صَلاةَ أهْلِ السَّماءِ وَالاْرْضِ وَصامَ صِیامَ أهْلِ
السَّماءِ وَالاْرْضِ وَطَوى مِنَ الطَّعامِ مِثْلَ الْمَلائِکَةِ وَلَبِسَ لِباسَ
الْغازِی ثُمَّ أرى فِی قَلْبِهِ مِنْ حُبِّ الدُّنْیا ذَرَّةً أوْ سُمْعَتِها أوْ
رِیاسَتِها أوْ حِلْیَتِها أوْ زِینَتِها لا یُجاوِرُنِی فِی دارِی وَلاَنْزَعَنَّ
مِنْ قَلْبِهِ مَحَبَّتِی وَعَلَیْکَ سَلامِی وَمَحَبَّتِی (وَرَحْمَتِی) وَالْحَمْدُ
للهِِ رَبِّ الْعالَمیِنَ.
اى احمد! اگر کسى
به اندازه اهل آسمان و زمین نماز بخواند و به اندازه اهل آسمان و زمین روزه بگیرد
و مانند فرشتگان چیزى نخورد و مانند برهنگان لباس نپوشد، ولى من ذرّه اى از محبّت
دنیا یا سُمعه و ریا یا ریاست دنیا یا زخارف و تشریفات دنیایى را در دل او بیابم،
او را از همنشینى خودم محروم مى کنم و محبّتم را از قلبش بیرون مى نمایم. سلام و
رحمت و محبّت من بر تو باد، و ستایش مخصوص پروردگار عالمیان است.
قبه الصخره
علت نام گذاری آن به این نام، سنگی است که درون آن وجود دارد. این سنگ بسیار عظیم همان سنگی است که در زمان معراج، پیامبر بر روی آن رفتند. آن سنگ از آن زمان با فاصله ای از زمین بصورت معجزه ای قرار گرفت و تا امروز هم به همان صورت معلق است.
