احادیث اخلاقی امام حسن (علیه السلام)

انسان تا وعده نداده، آزاد است، اما وقتی وعده می دهد، زیر بار مسئولیت می رود و تا به وعده هایش عمل نکند، رها نخواهد شد

ما مسئول وعده هایمان هستیم 

 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «المسؤول حر حتی یعد، و مسترق المسؤول حتی ینجز؛ انسان تا وعده نداده، آزاد است، اما وقتی وعده می دهد، زیر بار مسئولیت می رود و تا به وعده هایش عمل نکند، رها نخواهد شد». (1) 

راه بنده خدا شدن، بی نیاز شدن مسلمان و عادل محسوب شدن
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود:
ابن آدم! عف عن محارم الله تکن عابداً، و ارض بما قسم الله سبحانه لک تکن غنیاً، واحسن جوار من جاورک تکن مسلماً، و صاحب النّاس بمثل ما تحب ان یصاحبوک به تکن عدلاً(2)
ای فرزند آدم! نسبت به محرمات الهی، عفیف و پاک دامن باش تا عابد و بنده خدا باشی. راضی باش بر آنچه خداوند سبحان برایت تقسیم و مقدر نموده است تا همیشه غنی و بی نیاز باشی. نسبت به همسایگان، دوستان و همنشینان خود نیکی و احسان نما تا مسلمان محسوب شوی. با افراد [ مختلف] آنچنان برخورد کن که انتظار داری دیگران همان گونه با تو برخورد کند.

زیرک ترین، احمق ترین و گرامی ترین اشخاص را بشناسیم
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «اکیس الکیس التقی، و احمق الحمق الفجور، الکریم هو التبرع قبل السؤال؛ زیرک ترین و هوشیارترین افراد، پرهیزکارترین فرد است. احمق و نادان ترین افراد، کسی است که تبه کار و اهل معصیت باشد. گرامی ترین و با شخصیت ترین افراد، کسی است که به نیازمندان پیش از اظهار نیازشان، کمک کند. (3)

برآوردن حاجت دوستان از اعتکاف یک ماهه دوست داشتنی تر است
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «لقضاء حاجه أخ لی فی الله احبّ من اعتکاف شهر؛ هر آینه برآوردن حاجت و رفع مشکل دوست و برادرم، از یک ماه اعتکاف در مسجد، بهتر و محبوب تر است». (4)

نکوهش شوخی های بی جا و آثار آن
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «المزاح یاکل الهیبه، و قد اکثر من الهیبه الصّامت؛ مزاح و شوخی های زیاد و بی جا، شخصیت و وقار انسان را از بین می برد و چه بسا افراد ساکت دارای شخصیت و وقار عظیمی می باشند». (5)

سبک شمردن دوستان نشانه چیست؟
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «من استخف باخوانه فسدت مروته؛ کسی که دوستان و برادرانش را سبک شمارد و نسبت به آنها بی اعتنا باشد، مروت و جوان مردیش فاسد گشته است». (6)

صبر، وفای به عهد و عجله، نشانه چیست؟
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «انّ الحلم زینه، و الوفاء مروه و العجله سفه؛ شکیبایی زینت شخص، وفای به عهد، نشانه جوان مردی و عجله و شتاب زدگی [ در کارها بدون اندیشه] دلیل بی خردی است. (7)

روایتی درباره بهداشت: توصیه به شستن دست ها قبل و بعد از غذا
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «غسل الیدین قبل الطّعام ینفی الفقر، و بعده ینفی الهمّ؛ شستن دست ها پیش از طعام، تنگ ستی را می زداید و پس از آن ناراحتی ها و آفت ها را از بین می برد».(8)

مروت و جوانمردی چیست؟
 

و سئل عن المروه؟ فقال الامام الحسن المجتبی (علیه السلام) «شح الرّجل علی دینه، و اصلاحه ماله و قیامه بالحقوق».(9)

از حضرت درباره جوان مردی سؤال شد، فرمود: «جوان مرد کسی است که در نگه داری دین و عمل به آن بکوشد و در اصلاح اموال و ثروت، خود همت گمارد و در رعایت حقوق طبقات مختلف پا برجا باشد».
 

کدام دوست بهتر است؟ بهترین دوست کدام است؟ بیگانه ترین کیست؟
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «انّ من خوفک حتی تبلغ الامن، خیر ممن یومنک حتی تلتقی الخوف؛ همانا کسی که تو را- در برابر عیب ها و کمبودها- هشدار دهد تا آگاه و بیدار شوی، بهتر از کسی است که فقط تو را در تعریف و تمجید کند تا بر عیب هایت افزوده شود».(10)
همچنین می فرماید: «القریب من قربته الموده و ان بعد نسبه، و البعید من باعدته الموده و ان قرب نسبه؛ بهترین دوست نزدیک به انسان، کسی است که در همه حالات دل سوز و با محبت باشد، گرچه خویشاوندی نزدیکی هم نداشته باشد. بیگانه ترین فرد کسی است که از محبت و دلسوزی بیگانه باشد، گرچه از نزدیک ترین خویشاوندان باشد». (11)

شکر و صبر دو خیر بدون شر
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «الخیر الذّی لا شرّقیه؛ الشکر مع النّعمه، و الصّبر علی النّازله؛ آن خوبی که شر و آفتی در آن نباشد، شکر در مقابل نعمت ها و صبر و شکیبایی در برابر سختی هاست». (12)

تأکید بر اهمیت و نتایج درخشان مشورت
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «ما تشاور قوم الا هدوا الی رشدهم؛ هیچ گروهی در کارها با یکدیگر مشورت نکرده اند، مگر آنکه به رشد فکری و عملی و... رسیده اند». (13)

اموری که سبب جلب بی نیازی می شود
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: « ترک الزّنا، و کنس الفناء، و غسل الاناء مجلبه للغناء؛ انجام ندادن زنا، نظافت راهرو و جاروی در منزل و شستن ظروف، سبب رفاه و بی نیازی می شود». (14)

معنای بخل چیست؟
 

قال الامام الحسن المجتبی (علیه السلام) «عن البخل؟ فقال: هو ان یری الرّجل ما انفقه تلفاً و ما أمسکه شرفاً.» (15)
از امام حسن مجتبی (علیه السلام) درباره بخل سؤال شد؟ در جواب فرمود: «معنای آن چنین است که انسان آنچه را به دیگری کمک و انفاق کند، فکر نماید که از دست داده و تلف شده است و آنچه را ذخیره کرده و نگه داشته است، خیال کند برایش می ماند و موجب شخصیت و شرافت او خواهد بود».

فاصله بین حق و باطل
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «بین الحق و الباطل اربع اصابع، ما رأیت بعینک فهو الحقّ و قد تسمع باذنیک باطلاً کثیراً؛ بین حق و باطل چهار انگشت فاصله است، آنچه را با چشم خود ببینی، حق است و آنچه را شنیدی یا آنکه برایت نقل کنند، چه بسا باطل باشد».(16)

سه صفت که هلاکت در پی دارد: تکبر، حرص، حسد
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود:
هلاک المرء فی ثلاث: الکبر و الحرص و الحسد؛ فالکبر هلاک الدّین، و به لعن ابلیس. و الحرص عدوّ النفس، و به خرج آدم من الجّنه. و الحسد رائد السّوء، و منه قتل قابیل هابیل. (17)
هلاکت و نابودی دین و ایمان هر شخص در سه چیز است: تکبر، حرص و حسد. تکبر، سبب نابودی دین و ایمان شخص است و به وسیله تکبر، شیطان با آن همه عبادت ملعون شد. حرص و طمع، دشمن شخصیت انسان است، همانطوری که حضرت آدم (علیه السلام) به وسیله آن از بهشت خارج شد. حسد سبب همه خلاف ها و زشتی هاست و به همان جهت، قابیل برادر خود هابیل را به قتل رساند.

فایده و نتیجه مجالست زیاد با علما
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود:
من اکثر مجالسه العلما اطلق عقال لسانه، و فتق مراتق ذهنه، و سرّ ما وجد من الزّیاده فی نفسه، وکانت له ولایه، لما یعلم، و افاده لما تعلّم. (18)
هر که با علما بسیار مجالست نماید، سخنش و بیانش در بیان حقایق آزاد و روشن خواهد شد، و ذهن و اندیشه اش باز و توسعه می یابد و بر معلوماتش افزوده می گردد و به سادگی می تواند دیگران را هدایت نماید.

حداقل یک فایده از هشت فایده نصیب کسی است که اهل مسجد باشد
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود:
من أدام الاختلاف الی المسجد أصاب احدی ثمان: آیه محکمه، اخاً مستفاداً و علماً مستطرفاً و رحمه منتظرة، و کلمه تدلّه علی الهدی، او تردّه عن الردّی، و ترک الّذنوب حیاء او خشیة.(19)

هر کس جایگاه [عبادات] خود را در مسجد قرار دهد، یکی از هشت فایده شاملش می شود، برهان و نشانه ای [برای معرفت، دوست و برادری سودمند، دانش و اطلاعاتی جامع، رحمت و محبت عمومی، سخن و مطلبی که او را هدایت گر باشد[ توفیق اجباری] در ترک گناه به جهت شرم از مردم یا به جهت ترس از عقاب.
 

دقت در دوست یابی
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) در سفارشی به یکی از فرزندان خویش فرمود: «یا بنی لاتواخ احدا حتّی تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضیت العشره فآخه علی اقالة العثره و المواساة فی العسرة؛ پسرم ! با هیچ کس برادری [ و دوستی] مکن، مگر آنکه [اول] بدانی کجا رفت و آمد دارد و از چه خانواده ای است. هرگاه به این مسئله پی بردی و معاشرت و دوستی او را [ طبق معیارها] پسندیدی، پس با او برادری [ و دوستی] کن، و [ دوم] در گذشتن از لغزش ها و همدردی در سختی. (20)

صبر و بردباری
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) می فرماید: «جرّبنا و جرّب المجربون فلم نر شیئاً انفع وجدانا و لا اضرّ فقدانا من الصّبر تداوی به الامور؛ تجربه ما و دیگران نشان می دهد که چیزی نافع تر از داشتن صبر و زیان بارتر از نداشتن بردباری دیده نشده است، صبری که به وسیله آن تمام امور درمان می شود». (21)

ریشه و اساس تمامی خوبی ها
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) می فرماید: « اوصیکم بتقوی الله و ادامه التفکر، فان التّفکر ابوکل خیر و امّه؛ شما [ شیعیانم] را به پرواپیشگی و اندیشیدن دایم سفارش می کنم؛ زیرا تفکر، پدر و مادر [و ریشه و اساس ] تمام خوبی هاست». (22)
در جای دیگر فرمود: «علیکم بالفکر فانّه مفاتیح ابواب الحکمه؛ بر شما [شیعیان] لازم است که اندیشه کنید؛ زیرا فکر کلیدهای درهای حکمت است.» (23)
در جای دیگری اظهار می دارد: «عجبت لمن یتفکر فی مأکوله کیف لا یتفکر فی معقوله فیجنّب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره ما یردیه؛ در شگفتم از کسی که در [ چگونگی استفاده از] خوراکی های خود اندیشه می کند، ولی درباره معقولات خویش اندیشه نمی کند. پس از آنچه معده اش را آزار می دهد، دوری می کند، در حالی که سینه [ و روح] خود را از پست ترین چیز پر می کند».(24)

بیناترین، شنواترین و سالم ترین
 

امام حسن مجتبی (علیه السلام) «انّ ابصر الأبصار ما نفذ فی الخیر مذهبه و اسمع الاسماع ما وعی التذکیر و انتفع به و اسلم القلوب ما طهر من الشّبهات؛ به راستی، بیناترین دیده ها آن است که در خیر نفوذ کند و شنواترین گوش ها آن است که تذکرات [ دیگران] را بشنود و از آن بهره مند شود و سالم ترین دل ها آن است که از شک و شبهه پاک باشد. (25)

خدامحوری
 

«من طلب رضی الله بسخط النّاس کفاه الله امور النّاس و من طلب رضی النّاس بسخط الله و کله الله الی النّاس؛ هر کس رضایت خدا را بخواهد، هرچند با خشم مردم همراه شود، خداوند او را از امور مردم کفایت می کند و هر کس که با به خشم آوردن خداوند دنبال رضایت مردم باشد، خدا او را به مردم وا می گذارد».(26)

فواید خدامحوری
 

«انا الضّامن لمن لم یهجس فی قلبه الا الرضا ان یدعو الله فیستجاب له؛ من ضمانت می کنم برای کسی که در قلب او چیزی نگذرد، جز رضا[ی خداوندی] که خداوند دعای او را مستجاب فرماید». (27)

پی‌نوشت‌ها:
 

1- بحارالانوار، ج 78، ص 113.
2- نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص 79، ح33؛ بحارالانوار، ج 78، ص 112، ص 8.
3- احقاق الحق، ج 11، ص 20، س 1؛ بحارالانوار، ج 44، ص 30.
4- کلمه الامام الحسن (علیه السلام)، ص 139.
5- کلمه الامام الحسن (علیه السلام)، ص 139؛ بحارالانوار، ج 75، ص 113.
6- کلمه الامام الحسن (علیه السلام) ص 209.
7- همان، ص 198.
8- همان، ص 46.
9- تحف العقول، ص 235، س 14؛ بحارالانوار، ج 73، ص 312، ح3.
10- احقاق الحق، ج 11، ص 242، س 2.
11- تحف العقول، ص 234، بحارالانوار، ج 75، ص 106 ، ح 4.
12- تحف العقول، ص 234؛ ص 7، بحارالانوار، ج 75، ص 105، ح4.
13- تحف العقول، ص 233؛ اعیان الشیعه، ج1، ص 577؛ بحارالانوار، ج 75، ص 105، ح4.
14- کلمه الامام حسن (علیه السلام)، ص 212؛ بحارالانوار، ج73، ص 318، ح6.
15- اعیان الشیعه، ج1، ص 577؛ بحارالانوار، ج 75، ص 113، ح7.
16- تحف العقول، ص 229، س 5؛ بحارالانوار، ج10، ص 130، ح1.
17- اعیان الشیعه، ج 1، ص 557؛ بحارالانوار، ج 75، ص 111. ح6.
18- احقاق الحق، ج 11، ص 238، س 2.
19- تحف العقول، ص 235، س 7؛ مستدرک ج3، ص 359، ح 3778.
20- تحف العقول، ص 404، ش 4.
21- شرح نهج البلاغه، ج1، ص 320.
22- مجموعه ورّام، ج1، ص 53.
23- میزان الحکمه، ج8، ص 245.
24- بحارالانوار، ج1، ص 218.
25- تحف العقول، ص 408، ش 17.
26- میزان الحکمه، ج4، ص 153.
27- بحارالانوار، ج 43، ص 351.
 

منبع:حسینی ایمنی، سید علی؛ اشارات، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، تابستان 1391.