اهمیت درخت و درختکاری در اسلام

امام صادق علیه السلام به مفضل می‌فرماید: «نگریستن به گلهای رنگارنگ و درختان سرسبز و خرم، چنان لذتی به آدمی می‌بخشد که هیچ لذتی را با آن برابر نمی‌توان کرد.»

یکی از زیباییهای دین مبین اسلام، کامل بودن آن است. به تعبیر دیگر، در این دین هیچ چیز ارزشمندی نادیده گرفته نشده و از قلم نیفتاده و هر چیز به میزان اهمیت آن مورد امر یا نهی قرار گرفته است.

یکی از نعمتهای الهی که در قرآن کریم بسیار بر آن تأکید شده است، درخت است. گرچه در نظر نخست، درخت، موضوع قابل توجه و دقت نظری نیست که یک دین جاویدان در عصر جاهلیت بر اهمیت آن تأکید ورزد، اما دقت فزون‌تر نشان می دهد که این نعمت الهی، یکی از زیباترین مظاهر خلقت و جلوه‌ای از تجلیات آفریدگار عالم است. درخت از گرانبهاترین آفریده‌های خداوند دانا برای انسان است و به دلیل نقش حیاتی که در زندگی تمامی موجودات زنده، به خصوص انسانها دارا می‌باشد در اسلام مورد توجه خاص قرار گرفته است.

درخت نماد آبادانی و شاخص سرسبزی و خرمی، و مظهر زندگی، و باعث لطافت هوا و موجب آسایش و رفاه انسان و صفا و پاکی طبیعت می‌باشد. به همین خاطر یکی از مواهب و نعمتهای خداوند در آخرت، و یکی از ویژگیهای بهشت و رضوان حق‌تعالی که در آیات کریمه و روایات شریفه بارها به آن اشاره شده است، درخت می‌باشد: «وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فیها خالِدُونَ »؛ ⁽¹⁾ «به کسانى که ایمان آورده، و کارهاى شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغهایى از بهشت براى آنها است که نهرها از زیر درختانش جاری است. هر زمان که میوه اى از آن، به آنان داده شود، مى گویند: این همان است که قبلا به ما روزى داده شده بود. [ولى اینها چقدر از آنها بهتر و عالی‌تر است.] و میوه هایى که براى آنها آورده مى شود، همه (از نظر خوبى و زیبایى) یکسان‌اند. و براى آنان همسرانى پاک و پاکیزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.»

تأثیر درختان بر جسم و جان
گیاهان و درختان، سهمی به‌سزا و نقشی بسیار مهم در زندگی بشر دارند. تلطیف هوا، تعادل دمای محیط، حفاظت از خاک و تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان، اندکی از سودمندیهای فراوان آنها است. اسلام مردمان را به تماشای گیاهان سرسبز و نگاه به مناظر جذاب آنها دعوت کرده است. چنان‌که در فرموده‌های معصومین علیهم السلام از تأثیر مثبت گیاهان بر جسم و جان آدمی آثار بسیاری به ما رسیده است.
امام صادق علیه السلام به مفضل می‌فرماید: «... مَعَ مَا فِی النَّبَاتِ مِنَ التَّلَذُّذِ بِحُسْنِ مَنْظَرِهِ وَ نَضَارَتِهِ الَّتِی لَا یُعَدُّ لَهَا شَیْ ءٌ مِنْ مَنَاظِرِ الْعَالَمِ وَ مَلَاهِیهِ؛ ⁽²⁾ نگریستن به گلهای رنگارنگ و درختان سرسبز و خرم، چنان لذتی به آدمی می‌بخشد که هیچ لذتی را با آن برابر نمی‌توان کرد.»
از امام کاظم علیه السلام نیز نقل شده است که فرمود: «ثَلَاثٌ یَجْلِینَ الْبَصَرَ: النَّظَرُ إِلَى الْخُضْرَةِ وَ النَّظَرُ إِلَى الْمَاءِ الْجَارِی وَ النَّظَرُ إِلَى الْوَجْهِ الْحَسَنِ؛ ⁽³⁾ سه چیز، چشم را جلا می‌بخشد [و بر روشنایی آن می‌افزاید]: نگریستن به گیاهان خرم و سرسبز، نگاه به آب جاری، و نظاره کردن صورت زیبا.»
از مرور روایات، چنین نتیجه می‌گیریم که هرگاه آدمی، به تماشای خرمی گیاهان و درختان سرسبز می‌نشیند، غرق در سرور و لذت می‌شود؛ روان وی آرام می‌گیرد و جانش به تازگی و طراوت می‌گراید. تماشای آنها لذت‌بخش و شادی‌آفرین است. ⁽⁴⁾

فواید درختان
محققین درخت را از نظر سلامت فردی، اجتماعی و... دارای فواید بی شماری می‌دانند.
1. ایجاد سلامتی و آسایش: به گفته محققین، تأثیرات فیزیولوژیکی درختان در محیطهای شهری، بسیار حائز اهمیت می‌باشد. درختان در سلامتی و آسایش ساکنان شهرها سهم بزرگی دارند؛ زیرا با جذب گازهای سمی از جمله گازکربنیک ⁽⁵⁾ و ساخت اکسیژن ـ که یکی از اساسی‌ترین نیازهای حیات انسان و حیوان است ـ باعث دوام حیات انسان و حیوان می‌شوند.
2. بهبود کیفیت آب و خاک و هوا: درختان موجب بازگشت آب به چرخه طبیعت شده و کیفیت خاک را بهبود می‌بخشند و قابلیت جذب مقادیر زیادی گرد و غبار را از اتمسفر دارا می‌باشند. درختانِ همیشه سبز، قادرند گرد و غبار و سایر آلودگیهای موجود در هوا را بر روی سطح برگ خود جذب کنند. شستشوی این مواد در اثر بارندگی، به همراه خار و خاشاک و برگ درختان در فصل پاییز موجب افزایش حاصل‌خیزی خاک در دراز مدت می‌شود. ⁽⁶⁾
طبق بررسیهای دانشمندان روسیه برخی درختان از خود موادی در هوا پخش می کنند که باعث از بین رفتن بسیاری از باکتریها و قارچهای تک سلولی و برخی از حشرات مضر می شود. ⁽⁷⁾
3. استفاده از میوه درختان: افزون بر آنچه گفته شد، میوه بسیاری از درختان مورد استفاده انسان و حیوانات است؛ به‌ طوری که می‌تواند در سلامت تغذیه انسان و تأمین ویتامینهای مورد نیاز آدمی تأثیر به سزایی داشته باشد. در فواید گیاه و گیاه‌خواری، در متون دینی و طبی، توصیه‌های زیادی شده و امروزه ثابت شده است که انسان اولیه از میوه درختان، گذران زندگی می‌کرده است.

اهمیت کاشت درخت
از ابتدای اسلام، بزرگان دین بر کاشت درخت سفارش کرده و فضیلت بسیاری برای آن بیان داشته‌اند.
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در اهمیت درخت و درختکاری، می فرماید: «إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَ فِی یَدِ أَحَدِکُمُ الْفَسِیلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّى یَغْرِسَهَا فَلْیَغْرِسْهَا؛ ⁽⁸⁾ اگر قیامت بر پا شد و در دست یکى از شما نهالى بود، اگر کمى پیش از قیامت توانست آن را بکارد، باید بکارد.»
این روایت، نشانگر تأکید و توصیه اولیاء عظیم الشان اسلام علیهم السلام به اهمیت درخت و درختکاری است. گرچه متأسفانه با پیشرفت تکنولوژی، تخریب جنگلها و نابودی درختان علی ‌رغم اهمیت و نقش عظیمی که در زندگی انسان و حیوان و طبیعت دارد، رو به افزایش است، اما جای خوشبختی است که بشر امروز به این عمل زشت خود اذعان و اقرار دارد و سازمانهایی را برای حفظ و حراست و گسترش پارکها و ازدیاد درختان به وجود آورده است.
در میان سخنان معصومان علیهم السلام درباره کاشت درخت، به توصیه‌هایی بر می‌خوریم که قابل دقت و درخور توجه است:

1. درخت دارای محصول
گرچه درخت سبز به خودی خود دارای فواید بسیار می‌باشد، اما بزرگان دین بر کاشت درخت دارای محصول، تاکید بیش‌تری نموده‌اند. در اکثر آیات و روایات نیز از درختانی سخن به میان آمده است که دارای میوه می‌باشند. چنان‌که در قرآن، از درختان انار، خرما، ⁽⁹⁾ انگور، ⁽¹⁰⁾ زیتون، ⁽¹¹⁾ و... سخن به میان آمده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «مَنْ غَرْسَ غَرْساً فَأَثْمَرَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْأَجْرِ قَدْرَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الثَّمَرَةِ؛ ⁽¹²⁾ هر کس درختى بنشاند و به ثمر بنشیند، خدا به اندازه اى که میوه از آن فراهم آید به او پاداش مى دهد.»
نقل است که روزی انوشیروان از روستایی عبور می‌کرد. پیرمردی را دید که نهال گردو می‌نشاند. انوشیروان گفت: «ای پیر زمانه! درخت نشاندن تو گذشته؛ زیرا تو پیرمرد ناتوانی و درخت گردو دیر بار می‌دهد.» پیرمرد گفت: «کسانی که پیش از ما بودند، درخت نشاندند، ما خوردیم، ما هم می‌نشانیم، بعد از ما می‌خورند.
به یک عمر در کِشت زار جهان
نخوردیم جز کِشتۀ دیگران
کنونم مکافات را کار بند
بکاریم تا دیگران بَر خورَند
انوشیروان، او را آفرین گفت و کیسه زری به او داد. پیرمرد گفت: «دیگران درخت می‌نشانند و چند سالی زحمت می‌کشند تا درختشان به بار بنشیند و حاصل بدهد، درخت من چه زود به بار نشست و حاصل داد.»
انوشیروان که از این جمله خوشش آمده بود، کیسه زر دیگری به او داد و از آنجا گذر کرد. ⁽¹³⁾
چه زیبا است که این مسئله به عنوان یک سنت ترویج گردد و برای کاشت نهالهای جدید در پارکها و خیابانها، از درختان دارای محصول و متناسب با خاک آن منطقه استفاده شود تا علاوه بر فواید ذاتی درخت، مردم از محصولات آن نیز استفاده کنند.

2. آب دادن به درخت
مسلم است که کاشت درخت، بدون آبیاری فایده و ثمری ندارد. به تعبیر دیگر، کسانی که بر اساس دستور اسلام اقدام به کاشت درخت می کنند، اما در رسیدگی و آبیاری آن کوتاهی می‌نمایند و موجب خشک و بلا استفاده‌شدن آن می‌شوند، نباید انتظار ثوابی را که اولیای دین علیهم السلام بر آن تصریح نموده‌اند، داشته باشند. امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «خُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَکُلِّفَ غَرْسَهَا وَ سَقْیَهَا وَ الْقِیَامَ عَلَیْهَا؛ ⁽¹⁴⁾ درخت براى او (انسان) آفریده شده است، و او مکلّف است که آن را در زمین بنشاند و آب دهد و به آن رسیدگى کند.»
همان‌گونه که از سخن حضرت بر می آید، آبیاری و حفاظت از درختان، مخصوص افراد خاص نیست و وظیفه‌ای است انسانی که هر جا درخت تشنه‌ای مشاهده کرد، در آب دادن آن کوتاهی نکند، مگر آنکه آن درخت، درون ملک خصوصی کسی باشد که مسلماً حضور در آن ملک، نیاز به اجازه صاحب آن خواهد داشت.

3. حفظ و نگهداری از درختان
برخی بر این باورند که حفظ درختان تنها بر عهده صاحبان آن است و اگر درختی، صاحب مشخصی نداشت و یا جزء مراتع و جنگلها بود، هر نوع کاری را می‌توان با آن نمود. متأسفانه چنین افرادی نه تنها به خود اجازه بریدن درختان جنگلی را می‌دهند و از چوب آن در جهت منافع خود استفاده می‌کنند، بلکه با خوشحالی از چنین اقدامی، زمینهای آن را که جزء منابع طبیعی و سرمایه ملی و یا بهتر بگوییم سرمایه جهانی است، برای کشت و زرع و گاه ساختمان‌سازی استفاده می‌نمایند. برخی دیگر نیز جنگل را مکانی متعلق به خود دانسته و علاوه بر آنکه شاخه‌های سبز درختان را برای دقایقی تفریح، می‌کَنند و برای افروختن آتش استفاده می‌کنند، بدون هیچ‌گونه احساس مسئولیتی، آتش افروخته را رها می‌کنند و این بی‌مسئولیتی عامل آتش‌سوزی در جنگل و نابودی ده‌ها و صدها هکتار از درختانی می‌شود که نه تنها برای انسانهای فعلی، بلکه میراثی برای نسلهای آینده نیز می‌باشد.
اسلام شدیدا با چنین طرز تفکری ـ که متأسفانه در زمان فعلی رواج بیش‌تری یافته است ـ مبارزه کرده و از 14 قرن پیش که سخنی از دود ماشینها و کارخانجات و اهمیت حفظ محیط زیست و غیره نبوده است، بر حفظ درختان تأکید فراوان نموده و آن را تکلیفی بر عهده همگان دانسته است.
امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیتی که نسبت به اموال شخصی خود دارد، می‌فرماید: «هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فِی مَالِهِ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ لِیُولِجَهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ یُعْطِیَهُ بِهِ الْأَمَنَة... وَ یَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِی یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ یُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَیْثُ أُمِرَ بِهِ ... وَ أَلَّا یَبِیعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِیلِ هَذِهِ الْقُرَى وَدِیَّةً حَتَّى تُشْکِلَ أَرْضُهَا غِرَاسا؛ ⁽¹⁵⁾ این دستورى است که بنده خدا على بن ابى طالب، امیر مؤمنان نسبت به اموال شخصى خود، براى خشنودى خدا داده است، تا خداوند به‌واسطه آن او را وارد بهشت کرده، و آسوده اش گرداند.... و با کسى که این اموال در دست او است شرط مى کنم که اصل مال را حفظ کرده، تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند، ... و هرگز نهالهاى درخت خرما را نفروشند، تا همه این سرزمین [یکپارچه] زیر درختان خرما قرار گیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد.»
شاید علت این امر آن باشد که درخت، نعمتی است الهی که چند روزی در دست ما به امانت سپرده شده است و چنان‌ که گذشتگان، آن را برای ما حفظ و نگهداری نموده‌اند، ما نیز مکلفیم در حفظ آن بکوشیم.

4. درختکاری، صدقه جاریه
دین مبین اسلام برای آنکه اهمیت درختکاری را برای مسلمانان صدر اسلام و پس از آن، ملموس‌تر بیان نماید، کاشت درخت قابل محصول را نوعی صدقه معرفی می‌نماید. شاید این عنایت شرع مقدس اسلام از آن جهت است که همانند صدقات مالی، کاشت درخت و نیز حفاظت و نگهداری از آن، به صورت یک برنامه همیشگی در زندگی مسلمانان جاری باشد و مسلمانان این برنامه را جزئی از برنامه‌های خود تلقی نمایند و از آن غافل نگردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ یَغْرِسُ غَرْساً أَوْ یَزْرَعُ زَرْعاً فَیَأْکُلُ مِنْهُ إِنْسَانٌ أَوْ طَیْرٌ أَوْ بَهِیمَةٌ إِلَّا کَانَتْ لَهُ بِهِ صَدَقَةً؛ ⁽¹⁶⁾ هیچ مسلمانى نیست که درختى را در زمین بنشاند یا زراعتى را کشت کند، و انسان یا پرنده یا چرنده اى از آن بخورد، مگر اینکه براى او صدقه اى محسوب شود.»
طبق سخنان پیشوایان دین، وقف نیز نوعی صدقه جاریه است. به همین علت معصومان علیهم السلام به پیروان خویش تعلیم نموده‌اند تا با وقف درختان این صدقه را ابدی نمایند.
امام باقر علیه السلام نقل می‌فرماید که حضرت زهرا سلام الله علیها برای هفت باغی که داشت وقف‌نامه نوشت و تولیت آن را به حضرت علی علیه السلام و سپس امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و نسلی بعد از نسلی سپرد و مقداد و زبیر را نیز برای این امر شاهد گرفت. ⁽¹⁷⁾
بارها بر این نکته تأکید شده است که در گذشته، با وقفِ حتّی یک درخت، برای حضور نوجوانان جذابیت ایجاد می‌کرده‌اند. هم‌اکنون نیز می‌توان درخت یا درختانی را وقف مسجد نمود تا مسجدیها از میوه‌های آن استفاده کنند یا از درآمد آن برای جوانان و نوجوانان مسجدی ایجاد انگیزه و تنوع نمود.

5. منفعت اخروی درختکاری
اهمیت کاشت و نگهداری درخت تا بدانجا است که در روایات تصریح شده است کسی که درخت بکارد علاوه بر نفع در زمان حیات، پس از مرگ نیز از آن بهره خواهد بُرد، چنانکه امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «سِتَّةٌ تَلْحَقُ الْمُؤْمِنَ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَلَدٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ مُصْحَفٌ یُخَلِّفُهُ وَ غَرْسٌ یَغْرِسُهُ وَ قَلِیبٌ یَحْفِرُهُ وَ صَدَقَةٌ یُجْرِیهَا وَ سُنَّةٌ یُؤْخَذُ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ؛ ⁽¹⁸⁾ شش چیز بعد از وفات مؤمن به او ملحق شده [و به او فایده می‌دهد]: فرزندى که برایش طلب آمرزش کند، قرآنی که او از خود به یادگار گذاشته [و پس از مرگش خوانده مى شود]، درختى که کاشته، چاه آبى که حفر نموده [و وقف کرده]، صدقه جاریه اى که از خود به جا گذارده است، ⁽¹⁹⁾ روش نیکویى که پس از مرگش مردم به آن عمل می‌کنند.»
بر اساس این کلام شریف تا هر زمان که مردم از یک درخت بهره برند، ثواب و پاداش برای صاحب آن درخت یا کسی که آن را کاشته است نوشته می‌شود. این پاداش فوق‌العاده، نشان از جایگاه ویژه درختکاری از منظر اسلام دارد.

6. تأثیر نیت در کاشت درخت
گرچه روایات متعدد درباره کاشت درخت، حکایت از تأثیر مادی و معنوی این عمل دارد، اما نباید از این نکته غافل شد که هر کاشت درختی نمی‌تواند دارای اجر و پاداش باشد، بلکه چنان‌که نیت در هر عملی موثر است، در درختکاری نیز اثرگذار بلکه موجب تأثیر معکوس است؛ چنان‌که کاشت یک درخت با نیت گناه و در راستای معصیت، دنیا و آخرت انسان را نابود می‌کند. امام باقر علیه السلام می‌فرماید: «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْخَمْرِ عَشَرَةً: غَارِسَهَا وَ حَارِسَهَا وَ عَاصِرَهَا وَ شَارِبَهَا وَ ساقِیَهَا وَ حَامِلَهَا وَ الْمَحْمُولَةَ إِلَیْهِ وَ بَائِعَهَا وَ مُشْتَرِیَهَا وَ آکِلَ ثَمَنِهَا؛ ⁽²⁰⁾ رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد شراب، ده نفر را لعنت نموده است: کسى که درخت آن را غرس کند، و کسى که از درخت آن نگهدارى نماید، و کسى که انگور را برای گرفتن آب آن بفشرد، و کسى که آن را بنوشد، و کسى که ساقى آن شود، و کسى که آن را حمل کند، و کسى که [شراب] براى او حمل شود، و کسى که آن را بفروشد، و کسى که آن را بخرد، و کسى که بهاى آن را بگیرد.»
نکته دیگر اینکه در روایات تصریح شده است که زراعت و درختکاری را تنها برای تصاحب و ازدیاد ثروت، و اظهار بزرگی و فضل نسبت به دیگران نکارید، بلکه در کنار تلاش برای تأمین معاش خانواده و زندگی، نیتهای الهی را نیز مد نظر بگیرید. امام زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: «مَا أَزْرَعُ الزَّرْعَ لِطَلَبِ الْفَضْلِ فِیهِ وَ مَا أَزْرَعُهُ إِلَّا لِیَتَنَاوَلَهُ الْفَقِیرُ وَ ذُو الْحَاجَةِ ...؛ ⁽²¹⁾ کشت را براى درآمد بیشتر نمى کارم، بلکه براى آن مى کارم تا فقیر و نیازمند از آن بهره مند شوند.»

7. قطع درختان ممنوع
در منابع روایی اسلام، از قطع درختان به شدت منع شده است. اهمیت این مسئله به حدی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره به رزمندگان اسلام سفارش می‌نمود، تا در صورت پیروزی بر دشمن، نکاتی را مد نظر قرار دهند که یکی از آنها پرهیز از قطع درختان بود. امام علی علیه السلام نقل می فرماید: «هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله گروهی را به جهاد می‌فرستاد، به آنان چنین رهنمود می‌داد: «اّنْطَلِقُوا بِسْمِ اللهِ ...لاَ تَقتُلُوا وَلِیداً طِفْلاً وَلاَ اِمْرَأَةً وَلاَ شَیْخاً کَبِیراً، ... وَلاَ تَعقَرنَ شَجَراً إِلاَ شَجَرٌ یَمْنَعُکُمْ قِتَالاً أَوْ یَحْجِزُ بَیْنَکُم وَ بَیْنَ الْمُشْرِکِینَ؛ ⁽²²⁾ با نام خدا حرکت کنید ... مبادا به کشتن زنان، پیران و کودکان مبادرت نمایید ... و از قطع درختان بپرهیزید؛ مگر درختی که مانع جنگ یا مانع بین شما و مشرکین باشد.»
اینکه آن بزرگوار، پس از سفارش بر رعایت کودکان، زنان، و پیران، بر حفظ درختان و عدم قطع آنها در حین جنگ تأکید می‌فرماید، حکایت از اهمیت وجود درخت از دیدگاه اسلام دارد.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «لَا تَقْطَعُوا الثِّمَارَ فَیَبْعَثَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ الْعَذَابَ صَبّاً؛ ⁽²³⁾ درختان مثمر[که قابلیت میوه دادن دارند] را قطع نکنید؛ چرا که خداوند عذاب را بر شما فرو خواهد فرستاد.»

8. درختان معابر عمومی و جنگلها
آنچه تاکنون مرور نمودیم، پیرامون درختانی بود که مالک شخصی داشت و صاحب آن و یا افرادی که از طرف صاحب آن اجازه ورود به باغ را داشتند، به آبیاری و نگهداری از اشجار می‌پرداختند؛ اما در این قسمت، سخن درباره مالکیت عمومی و منابع طبیعی است. به یقین پاسبانی از درختانی که در خیابانها، پارکها و اطراف شهرها کاشته می‌شود، مربوط به تمام افراد جامعه است و افزون بر لزوم حفظ این درختان توسط تک تک افراد جامعه، هر گونه از بین بردن آن، علاوه بر گناه بی‌توجهی به دستور اسلام، گناه ضرر و زیان به بیت‌المال مسلمین را نیز به همراه خواهد داشت. به تعبیر دیگر از بین بردن یک درخت در پارکها و خیابانها و معابر عمومی به معنی تعرض به حق همه افراد جامعه است، چه آنانی که اکنون در حال حیات‌اند و چه آنانی که در آینده به دنیا خواهند آمد و حق خواهند داشت از این فضای سبز استفاده نمایند.
افزون بر آنچه گفته شد، حفاظت از درختان جنگلی که خداوند متعال برای استفاده همه انسانها آفریده است، از حساسیت بیش‌تری برخوردار است. سخن درباره آثار وجود جنگل و نقش آن در زندگی انسانها بسیار است و نوشتاری مستقل می‌طلبد، اما تنها به این نکته اشاره می‌شود که جنگل علاوه بر پاکیزگی هوا و زیبایی محیط زندگی، در کاهش بلایای طبیعی و کنترل آبهای زیرزمینی نقش بسیار موثری به عهده دارد. بررسیها نشان می دهد هنگام کربن گیری درختان، از 264 گرم ئیدرید کربنیک هوا مقدار 129 گرم اکسیژن آزاد می شود. از این نظر هر هکتار جنگل قادر است سالانه 5/2 تن اکسیژن (اکسیژن لازم برای 10 نفر در سال) را آزاد کند. با این حساب فقط جنگلهای شمال کشور می تواند اکسیژن لازم برای 19 میلیون نفر را در یک سال تأمین کند. ⁽²⁴⁾
قلع و قمع کردن درختان، و تخریب جنگلها، سر برآوردن خانه‌ها و کارخانه‌های صنعتی در لابلای جنگلها و خلاصه تجاوز افسارگسیخته انسان عصر تکنولوژی و ارتباطات، بر حریم طبیعت و محیط زیست، پیامدهای وخیمی در پی خواهد داشت و آسیبهای جدی فراوانی بر پیکره محیط زیست وارد خواهد آورد. هم اکنون آلودگی فزاینده هوا در جهان، به گونه‌ای است که بیماریهایی بسیار شایع شده و آماری سرسام‌آور به دست می‌دهد که به گفته کارشناسان از بین رفتن بخش قابل توجهی از جنگلها از جمله عوامل آن است.

خلاصه
1. توسعه جنگلها، کاشتن درخت و ایجاد فضای سبز، از وظایف اسلامی و اجتماعی مسلمانان محسوب می‌شود و تبیین مبانی اصیل اسلامی آن برای مردم از جمله وظایف مبلغین دینی و مسئولان مربوطه، می‌باشد.
روحانیان موظف‌اند از منظر دین مبین اسلام به تبیین اهمیت درخت و درختکاری و لزوم حفاظت از آن بپردازند و دست اندرکاران مسائل محیط زیست و منابع طبیعی نیز وظیفه دارند اهمیت حفظ منابع طبیعی را برای مردم بازگو نموده و راه‌های توسعه منابع طبیعی و حفظ آن در مقابل خطرات را برای مردم بازگو نمایند و هر دو گروه باید وظیفه روشنگری دینی خود را در این باره دست کم نگیرند.
2. متأسفانه در زمان کنونی، درختکاری به یک کار نمایشی ـ در هفته درختکاری ـ تبدیل شده است، در حالی که اگر اهمیت درخت و آثار آن برای ادامه زندگی، بیش‌تر برای مردم تبیین گردد و درختکاری در زمان مناسب، و راه‌های نگهداری از آن به صورت یک فرهنگ درآید، نتیجه مطلوب‌تری به دست خواهد آمد. همچنین به عنوان نمونه اگر توسط تابلوی کوچکی، درختان میوه در مدارس، مساجد و... به نام شهیدان منتسب به کسانی که هر درخت را کاشته‌اند نوشته شود، افزون بر ترغیب دوستان و اقوام آن شهیدان بر مراقبت بیش‌تر از آن درخت، موجب خواهد شد تا سالیان سال، نام آن عزیزان برای کسانی که از محصولات آن درخت برخوردار می‌شوند، زنده بماند.

3. گرچه اسلام سفارش فراوانی بر کاشت درخت و نیز زراعت و کشاورزی نموده است، اما در آیات متعددی بر این نکته تصریح کرده است که گرچه شما درخت می‌کارید و زراعت می‌نماید، اما مواظب باشید تا غرور شما را احاطه نکند و این‌گونه بپندارید که همه باغ و زراعت از دسترنج شما است؛ چرا که نتیجه این غرور آن می‌شود که دیگران را از محصولات آن باغ و زراعت محروم کنید و خود را تنها مالک آن بدانید. به ‌خاطر چنین غروری قرآن کریم در آیات 17 تا 33 سوره قلم، به افرادی اشاره می‌نماید که داراى باغ خرم و سرسبزى بودند، و سرانجام بر اثر خیره سرى و عدم انفاق به نیازمندان، موجب نابودی آن باغ شدند. آنان بر این باور بودند که باغ از آنِ ما است و ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم.
بنابراین نباید لحظه‌ای فراموش کنیم که گرچه انسان درخت را در زمین کشت می‌کند، اما رویانیدن تنها کار خدا است. قرآن کریم می‌فرماید: «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ »؛ ⁽²⁵⁾ «آیا شما آن را مى رویانید یا ما مى رویانیم؟!»
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد زراعت می‌فرماید: «لَا یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ زَرَعْتُ وَ لْیَقُلْ حَرَثْت (فَاِنَّ الزَّارِعَ هُوَ اللَّهُ)؛ ⁽²⁶⁾ هیچ‌یک از شما نگوید: من زراعت کردم، بلکه بگویید کشت کردم. [زیرا زارع حقیقى خدا است].»
و نکته پایانی اینکه، گرچه در اسلام بر کاشت درخت در این دنیا تأکید فراوان شده است، اما بر این نکته نیز سفارش بسیار شده است که درختان بهشت نیز باید در این دنیا کاشته شود. محض نمونه، به این روایت از امام باقر علیه السلام اشاره می‌کنیم که فرمود: «مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَجُلٍ یَغْرِسُ غَرْساً فِی حَائِطٍ لَهُ فَوَقَفَ لَهُ وَ قَالَ أَلَا أَدُلُّکَ عَلَى غَرْسٍ أَثْبَتَ أَصْلًا وَ أَسْرَعَ إِینَاعاً وَ أَطْیَبَ ثَمَراً وَ أَبْقَى قَالَ بَلَى فَدُلَّنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیْتَ فَقُلْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَإِنَّ لَکَ إِنْ قُلْتَهُ بِکُلِّ تَسْبِیحَةٍ عَشْرَ شَجَرَاتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاکِهَةِ وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ؛ ⁽²⁷⁾ رسول خدا صلی الله علیه و آله از کنار باغی عبور می‌کرد که صاحب آن مشغول کاشتن درخت بود. حضرت ایستاد و خطاب به آن شخص فرمود: «می‌خواهی تو را به کاشتن درختی که بنیانش ثابت‌تر و میوه‌هایش زودرس‌تر و پاکیزه‌تر است و برای همیشه باقی می‌ماند، راهنمایی کنم؟» عرض کرد: «آری یا رسول الله!» آن حضرت فرمود: «صبح و شام بگو سبحان الله و الحمد لله و لااله الاالله و الله اکبر. پس هر گاه تو این ذکر را بگویی، به خاطر هر ذکری ده درخت از انواع درختان میوه، در بهشت برای تو کاشته می‌شود، و آنها از باقیات الصالحات [همین اذکار] است.»

پی نوشت:

1) بقره/25.
2) توحید المفضل، مفضل بن عمر جعفى کوفى، انتشارات مکتبة الداورى، قم، 1969 م، ص154.
3) روضة الواعظین، محمد بن حسن فتال نیشابورى، انتشارات رضى، قم، ج2، ص 308.
4) سیمای طبیعت در قرآن، دکتر محمد حسن رستمی، مؤسسه بوستان کتاب، قم، دوم، 1386ش، ص60.
5) محض نمونه یک درخت صدساله در طول عمر خود 5/12 میلیون متر مکعب گاز کربنیک هوا را جذب می کند.(هشدار، دکتر محمد خسروشاهی و مهندس شهاب الدین قوامی، انتشارات راه سبحان، چاپ ششم، 1387ش، ص35)
6) برگرفته از کتاب هشدار، ص 36- 38.
7) هشدار، ص35.
8) مستدرک الوسائل، میرزا حسین نورى، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، اول، ج 13، ص460.
9) الرحمن/ 68.
10) یس/ 34.
11) انعام/ 141.
12) مستدرک الوسائل، ج 13، ص460؛ کنز العمال، حسام الدین هندی، تحقیق صفوۀ السقا، الرساله، بیروت، 1405ق، ج 3، ص 896، ش9078.
13) برگرفته از دیوان حزین لاهیجی، مقدمه و تصحیح بیژن ترقّی، کتابخانه خیام، 1350 ش، ص563.
14) توحید المفضل، ص86؛ بحارالأنوار، علامه مجلسى، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404ق، ج 3، ص 86.
15) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام، بوستان کتاب، قم، نامه 24.
16) مستدرک الوسائل، ج 13، ص 460.
17) همان، ج14، ص50.
18) الکافی، ثقة الاسلام کلینى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1365 ش، ج 7، ص 57.
19) صدقه جاریه، یعنى آن کارهایى که انجام داده و آثارش باقى است و مردم از آن بهره مند مى گردند، مانند: مسجد و سایر بناهاى خیر یا حفر قنوات و کاشت درخت یا احداث راه براى عبور مردم و امثال اینها که مادام که آثارش باقى است و مردم از آن بهره مند مى شوند ثواب در نامه عمل آن فرد ثبت مى گردد.
20) روضةالواعظین، ج2، ص 464.
21) الأمالی ، شیخ طوسى، انتشارات دارالثقافة، قم، 1414 ق، ص 688.
22) کنز العمال، ج4، ص 478، ش11425.
23) الکافی، ج5، ص264؛ شبیه این روایت در کنز العمال ، ج4، ص 475، ش 11411 نقل شده است.
24) هشدار، ص40.
25) واقعه/64.
26) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسى، انتشارات ناصر خسرو، تهران ،1372ش، ج 9، ص337.
27) الکافی، ج2، ص506؛ تفسیر نور الثقلین، عروسى حویزى، انتشارات اسماعیلیان، قم، چهارم، 1415 ق، ج 3، ص 265؛ تفسیر الصافی، ملا محسن فیض کاشانى، تحقیق حسین اعلمى، انتشارات صدر، تهران، 1415 ق، دوم، ج 3، ص245.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره138