آداب تجارت اسلامی

کاسب و تاجر و بازاری در عرصه اقتصادی در جایگاه بسیار مهمی قرار دارد.

مسئله اقتصاد، ستون اصلی خیمه جامعه است. اگر به هر دلیلی اقتصاد جامعه آسیب ببیند و با بحران مواجه شود بخش های دیگر نیز آسیب می بیند. پیامبران همان طوری که به اصول اعتقادی دعوت می کردند در کنار آن به اصل اقتصادی بسیار توجه ویژه ای مبذول می داشتند و اصلاحات در امور اقتصادی را در حد توان خود در دستور کار داشتند. نویسنده با مراجعه به آموزه های اسلام برخی از ویژگی های اقتصاد و به ویژه داد و ستد و بازار اسلامی را تبیین کرده است.

جایگاه والای بازار و بازرگانی در فرهنگ اسلامی

کاسب و تاجر و بازاری در عرصه اقتصادی در جایگاه بسیار مهمی قرار دارد. پیامبر گرامی(ص) می فرماید: «الجالب الی سوقنا کالمجاهد فی سبیل الله و المحتکر فی سوقنا کالملحد فی کتاب الله؛ واردکننده جنس به بازار اسلامی مانند مجاهد در راه خدا و محتکر در بازار اسلامی همانند ملحد و کافر نسبت به کتاب خدا است.» (نهج الفصاحه، حدیث 1317)

تجارت به معنای مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال کالاها، برداشتن بار سنگین فروش از دوش تولیدگر و کاهش زحمات مصرف کننده، چیزی جز خدمت به تولیدگر و مصرف کننده نیست و بازرگان حلقه ارتباط تولیدکننده و مصرف کننده و عامل بهره وری و پیشرفت اقتصاد اسلامی است؛ زیرا بخش خدماتی که واسطه ای به نام بازرگان و بازار انجام می دهد، دسترسی دو بخش تولیدکننده و مصرف کننده را تسهیل می بخشد و زمینه جهت گیری تولید و بهره وری بیشتر و امکان جابه جایی کالا و انتقال آن به بازارهای منطقه ای و جهانی را فراهم می آورد.

از همین رو پیامبر اسلام(ص) درباره نقش بازار و بازرگان در جامعه می فرماید: التاجر الصدوق تحت ظل العرش یوم القیامهْ؛ بازرگان راستگو روز قیامت در سایه حمایت خداست. (میزان الحکمه، ج 1، ص 528)

این بدان معناست که فعالیت های خدماتی بازرگان در بازار اگر بر اساس مبانی به ویژه صداقت باشد، همانند فعالیتی است که فرشتگان مقرب الهی در عرش حکومت و حاکمیت الهی انجام می دهند؛ زیرا عرش منطقه تدبیر امور هستی بر اساس حق و عدالت است. بنابراین کسی که در سایه عرش الهی قرار می گیرد، در چارچوب تدبیر الهی فعالیت می کند و زمینه را برای پرورش و پروردگاری فراهم می آورد و در جهت گیری امور هستی در مسیر حکمت و اهداف حکیمانه الهی نقش بسزایی دارد.

یک بازرگان مسلمان باید جایگاه خویش و اهمیت فعالیت های خدماتی اش را در این مرتبه ببیند و خود را واسطه فیض و افاضه الهی و بخشی کوچک از مدبرات امر بداند. به این معنا که فرشتگان مدبرات امر اگر از عرش الهی امور هستی را تدبیر می کنند (نازعات، آیه 5) و مسئولیت حمل عرش حاکمیت و حکومت الهی بر دوش آنان نهاده شده است (غافر، آیه 7)، بازرگان صادق و مسلمان نیز از چنین جایگاهی برخوردار بوده و به این افتخار والا و ارجمند و تاج عزت سرافراز شده است.

اصول بازرگانی اسلامی

تجارت در اسلام اصول و قواعی دارد که مراعات آن می تواند زمینه ساز رشد و بالندگی اقتصادی جامعه شود و اقتصاد مقاومتی را تضمین کند و اصلاح امور فاسد جامعه اسلامی را موجب شود. در اینجا به برخی از این اصول اشاره می شود:

1. رضایت طرفین:

 در داد و ستد باید به گونه ای عمل شود که هر دو طرف خریدار و فروشنده راضی باشند. حال این خریدار بازرگان و فروشنده تولیدکننده باشد یا خریدار مصرف کننده و فروشنده بازرگان باشد. خداوند در آیه 29 سوریه نساء می فرماید: یا ایها الذین آمنوا لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجارهْ عن تراض منکم. هان ای مومنان! اموال یکدیگر را به باطل و بی جهت مصرف نکنید مگر تجارتی که با رضایت طرفین باشد. پس تصرف در اموال دیگری از طریق تجارت مورد قبول دو طرف، تصرفی مبتنی بر حق است و طرفین در چنین حالتی می توانند در کالا و بهای آن تصرف کنند.

2. عدم جواز فروش، قبل از تحویل:

 بازرگان تا زمانی که جنس خریداری شده از تولیدکننده را در اختیار نگرفته نباید آن را به دیگری از جمله مصرف کننده بفروشد. رسول خدا(ص) در این باره فرموده است: اذا اشتریت بیعا فلا تبعه حتی تقبضه؛ وقتی چیزی خریدی پیش از آنکه آن را تحویل بگیری نفروش. (کنز العمال، ج 4، ص 15)

3. عدم فروش کالای معیوب:

 کالایی که می فروشد باید فاقد عیب باشد. البته اگر به خریدار عیب کالا را بگوید و خریدار با وجود عیب خواهان آن باشد، به دلیل همان اصل رضایت طرفین چنین داد و ستدی جایز است. رسول خدا(ص) فرمود: مسلمان با مسلمان برادر است و جایز نیست به برادرش چیز معیوبی را بفروشد مگر آنکه به او اعلام کند. (کنزالعمال، ج 4، ص 59)

4. عدم غش در معامله:

 کسی که چیزی را می فروشد باید از هر گونه اقداماتی که مصداق غش در معامله است پرهیز کند. به این معنا که گونی برنج و جو و گندم یا سبد میوه ای که می فروشد بالا و پایین و ظاهر و باطن آن یکی باشد و به خریدار چیزی را نشان ندهد که با قسمت نهان آن تفاوت دارد. رسول خدا(ص) می فرماید: ای خواروبارفروش، زیر این کالا همانند روی آن است؟ هر کس به مسلمانان خیانت کند مسلمان نیست.(کنزالعمال، ج 4، ص 60)

5. عدم دخالت در معامله دیگران:

 اگر دو طرف در حال معامله هستند شما به عنوان فروشنده یا خریدار وارد معامله آنان نشوید و بگذارید آنان به کار خودشان ادامه دهند. پس اگر داد و ستدی از روی رضایت انجام گرفت که هیچ، وگرنه پس از پایان کارشان می توانید به عنوان خریدار یا فروشنده وارد معامله جدید شوید. رسول خدا(ص) درباره این اصل از اصول بازرگانی اسلامی در بازار مسلمانان فرموده است: هیچ یک از شما وارد معامله برادر دینی خود نشود. (کنزالعمال، ج 4، ص 69) در روایت است که پیامبر(ص) در جایی دیگر دخالت در معامله دیگران را نهی کرده است.

رسول خدا(ص) نهی فرمود از اینکه کسی در معامله برادر مسلمان خود وارد شود. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 338)

6. پرهیز از آرزوی گرانی:

 ارزانی به معنای فراوانی نعمت است و جامعه اسلامی باید به گونه ای باشد که نعمت در آن به وفور یافت می شود و برکات از آسمان بر آن به سبب ایمان و تقواپیشگی می بارد (اعراف، آیه 96) پس کسی نباید آرزوی گرانی کند که عامل عدم دسترسی بسیاری از مردم به کالای مورد نظرشان می شود، بلکه مومن باید همواره آرزوی فراوانی و ارزانی را برای خود و جامعه مسلمانان داشته باشد. آن بازرگان و بازاری که خواهان گرانی است در حقیقت به ایمان خویش ضرر و زیان می رساند و برکت را از خود دریغ می دارد.

رسول خدا(ص) می فرماید: من تمنی علی امتی الغلاء لیلهًْ واحدهًْ احبط الله عمله اربعین سنهًْ؛ هر کس یک شب در آرزوی گرانی برای امت من باشد خداوند اعمال چهل ساله او را تباه خواهد کرد. (کنزالعمال، ج 4، ص 98)

7. رعایت راستگویی:

 چنانکه گفته شد صداقت از اصول بازرگانی است و بازاری باید اهل صداقت باشد وگرنه از تجارت خود سودی نمی برد، اما اگر صادق باشد جزو مدبران عرش الهی خواهد بود، امام صادق(ع) فرمود: خداوند سه کس را بدون حسابرسی به بهشت می برد: 1- پیشوای عادل؛ 2- بازرگان راستگو؛ 3- پیری که عمر خود را در اطاعت خدا گذرانده باشد. (میزان الحکمه، ج 1، ص 528)

8. مراعات امانت داری:

 غیر از صداقت، بازاری باید امین نیز باشد. اصل امانت همانند صداقت در همه امور زندگی یک اصل اسلامی و اخلاقی است، اما در بازار، امانت و صداقت در جایگاه بسیار مهم و اساسی قرار می گیرد. از همین رو ارزش صداقت و امانت در تجارت خیلی مهم تلقی شده است. به طوری که اگر بازاری صادق و امین باشد، جزو گواهان روز قیامت در کنار پیامبران و اولیاء و اوصیای الهی قرار می گیرد؛ چنانکه پیامبر(ص) فرموده است: التاجر الامین الصدوق المسلم مع الشهداء یوم القیامهْ؛ بازرگان امین و راستگو و مسلمان روز قیامت با شهیدان خواهد بود (میزان الحکمه، ج 1، ص 528)

9. مراعات توزین همراه با افزایش:

 کالا اگر جزو اقلامی است که باید توزین شود، بازاری باید جلوی چشم خریدار آن را وزن کرده و حتی کمی بر کفه خریدار بیفزاید. پس به طریق اولی باید گفت که کم فروشی بیرون از اصول بازار اسلامی است؛ چنانکه پیامبر(ص ) می فرماید: یا وزان، زن و ارجح؛ ای توزین گر! وزن کن و اندکی بیفزای. (میزان الحکمه، ج 1، ص 523) امام علی(ع) نیز به آسیب ها و آفات کم فروشی در بازار خرید و فروش اشاره می کند و می فرماید: وقتی پیمانه ها را کاهش دهند خداوند ایشان را گرفتار قحط و کمبود می سازد.

10. مراعات احسان و تقوا:

 بازاری باید اهل احسان و تقوا باشد و نه تنها از خطوط قرمز نگذرد بلکه به نفع خریدار و مصرف کننده عمل کند و از راه احسان و نیکی با خریدار معامله کند و از برخی حقوق خویش نیز چشم پوشی کند. چنین شیوه ای همانند پرداخت حقوق مالی واجب چون پرداخت خمس و زکات نه تنها موجب کاهش ثروت و سرمایه اش نمی شود، بلکه برکت را در زندگی اش می آورد، چنانکه این مطلب را می توان از روایات گوناگون به دست آورد. به هر حال، اصل تقوا و احسان از اصول بازرگانی اسلامی است که بازاری اسلامی باید آن را مراعات کنند.

پیامبر خدا(ص) فرموده است: هان ای بازرگانان! همانا بازرگانان در قیامت گنهکار برانگیخته می شوند مگر کسی که تقوای الهی پیشه کند، نیکویی کند و راستگو باشد. (میزان الحکمه، ج 1، ص 527)

11. حق فسخ معامله برای نادم:

 اگر خریدار پشیمان شده و خواهان فسخ معامله است، فروشنده باید آن را بپذیرد و در مغازه خویش ننویسد: «جنس فروخته شده پس گرفته نمی شود»؛ زیرا این شیوه در بازار اسلامی شیوه ای نادرست است و برکت را از زندگی بازاری می برد و چون در دنیا بر خریدار سخت گرفته خداوند نیز در قیامت بر او سخت می گیرد و از گناهان و خطاهایش نمی گذرد و توجهی به پشیمانی او نخواهد کرد؛ زیرا انسان باید به دیگران رحم کند تا مورد رحمت و مرحمت خداوند قرار گیرد.

پیامبر خدا(ص) به این اصل بازار اسلامی این گونه توجه داده و فرموده است: هر کس معامله شخص پشیمانی را فسخ کند، خداوند روز قیامت از گناهان او بگذرد. (میزان الحکمه، ج 1، ص 523) بنابراین بازاری خوب باید کالای فروخته شده را از خریدار پشیمان پس بگیرد. در این صورت مورد عنایت الهی در دنیا و آخرت قرار می گیرد؛ امام صادق(ع) فرمود: چهار کس در روز قیامت مورد توجه خداوند هستند:

1- کسی که معامله شخص نادمی را فسخ کند.

2- آنکه اندوه زده ای را فریادرسی کند.

3- کسی که برده ای را آزاد سازد.

4- کسی که زن و یا مرد بی همسری را همسر دهد. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 4)

12. پرهیز از آفات پنج گانه بازرگانی و تجارت:

 اموری چند بازار اسلامی را خراب می کند و آفت بازار و تجارت است. این امور در آیات و روایات مطرح و از آنها نهی شده است. از جمله آنها، خصلت های پنج گانه ای است که بازاری اسلامی نباید آن را داشته باشد. پیامبر(ص) می فرماید: فروشنده و خریدار باید از پنج خصلت دوری گزینند وگرنه نباید داد و ستد کنند: 1- رباخواری؛ 2- سوگند خوردن؛ 3- نهان داشتن عیب ها؛ 4- تعریف از کالا هنگام فروش؛ 5- نکوهش هنگام خرید. (بحارالانوار، ج 103، ص 95) در این روایت بیان شده که برخی از افراد هنگام فروش به ستایش آن جنس و کالا می پردازند، ولی هنگامی که می خواهند همان را بخرند به سر مال می زنند. چنین شیوه ای در بازار اسلامی نباید رایج باشد و انتظار از بازاری اسلامی آن است که از این شیوه های تبلیغاتی و بازار کسادی پرهیز کند.

13. پرهیز از رباخواری:

 رباخواری در بازار اسلامی حرام است. باید توجه داشت که برخی از این اصولی که بیان شد جزو مستحبات و مکروهات بوده و برخی نیز جزو واجبات و محرمات است. از جمله مواردی که حرام است، کسب ربوی است. پیامبر خدا(ص) فرموده است: شر الکسب کسب الربا؛ بدترین درآمدها، درآمدی است که از راه ربا به دست آید. (بحارالانوار، ج 103، ص 115)

14. پرداخت مزد خدمات و پرهیز از غصب مزد خدمت:

 از جمله اموری که در بازار اسلامی نهی شده است، غصب مزد خدماتی است. به این معنا که اگر کسی خدماتی را برای کسی به عنوان اجیر انجام داد باید مزدش را داد. پس همان طوری که باید بهای کالا و جنس را پرداخت کرد، بهای خدماتی که اجیر و کارگر انجام می دهد باید پرداخت شود. رسول خدا(ص) می فرماید: پرداخت شود. رسول خدا(ص) می فرماید: خداوند تمام گناهان را می آمرزد، مگر کسی که مهر زنی را نپردازد، مزد کارگری را ندهد و شخص آزادی را به عنوان برده بفروشد. (بحارالانوار، ج103، ص 129)

15. حفظ اعتماد و عدم سوءاستفاده از اعتماد مشتری:

 از اصول بازار اسلامی اعتماد است. اگر روزی دیوار اعتماد در بازار اسلامی ترک بخورد، اقتصاد و بازار با بحران مواجه خواهد شد. هر بازاری باید بکوشد همواره اصل اعتماد را حفظ کند تا بازار، پررونق و پر برکت باشد. اصولا کسانی که با بازاری برخورد می کنند به گفته ها و کالا و اجناس فروشنده اعتماد می کنند و بر همین اساس آن را به عنوان یک جنس سالم با بهای مناسب و منصفانه خریداری می کنند. بنابراین بازاری باید اهل انصاف باشد و از بی انصافی پرهیز کند. از نظر پیامبر خدا(ص) بی انصافی در جایی که خریدار به فروشنده به عنوان منصف و با انصاف نگاه می کند مانند حرام خواری و نزول خواری است.

ایشان می فرماید: مغبون ساختن کسی که کار را به انصاف خود انسان سپرده، حکم رباخواری دارد. (بحارالانوار، ج 103، ص 104)

16. پرهیز از احتکار:

 احتکار به معنای حبس کالا و خدمات به قصد افزایش قیمت و گران فروشی، دور از انصاف و عدالت و برخلاف اصول بازار اسلامی است. اصولا بازار اسلامی باید درصدد ایجاد رفاه و افزایش کالا و اجناس و کاهش قیمت ها برای دسترسی بیشتر افراد به کالا و اجناس و خدمات باشد تا این گونه فقر و نداری از جامعه اسلامی ریشه کن شود.

اما کسی که احتکار می کند برخلاف حکمت بازار اسلامی رفتار می کند و از دایره اسلام و ایمان بیرون می رود و ارزش کارهای دیگرش کاهش می یابد. پیامبر خدا(ص) فرمود: هر کس مواد خوراکی بخرد و چهل روز برای ایجاد گرانی نگهدارد، سپس بفروشد و قیمت آن را در راه خدا صدقه بدهد، کفاره احتکارش حساب نمی شود. (بحارالانوار، ج 103، ص 98)

آن حضرت(ص) در جایی دیگر محتکر را ملعون می شمارد که از رحمت الهی دور شده است، در حالی که واردکننده کالا و بازرگان به سبب اقدام خداپسندانه و خدمت به جامعه از برکت برخوردار خواهد شد و خداوند به او عنایت می کند؛ چنانکه آن حضرت(ص) می فرماید: واردکننده از لطف و رحمت الهی بهره مند می گردد و احتکارکننده ملعون است. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 313) امام علی(ع) نیز فرمود: احتکار راه و رسم اشرار است. (میزان الحکمه، ج 1، ص 286)

17. مراعات حق اختیار فسخ:

 راهکار فسخ در بازار اسلامی جزو مهمترین اصول تجارت است. این اختیار در چارچوب قواعد و مرزهایی به خوبی در روایات تبیین شده و فقه اسلامی ابعاد گوناگون آن را مطرح و تشریح کرده است. از جمله بحث های مهم فسخ بقای خیار فسخ تا زمان جدایی طرفین معامله است. پس حتی اگر جنس و قیمت رد و بدل شده باشد، باز دو طرف تا زمانی که از هم جدا نشده اند می توانند آن را فسخ کنند و هیچ یک از طرفین نمی توانند با این اصل فسخ مخالفت کنند. پیامبر(ص) می فرماید: مشتری و فروشنده تا از هم جدا نشده اند اختیار فسخ دارند. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 245)

18. اجتناب از سوگند:

 در بازار اسلامی سوگند باید ترک شود و انسان برای امور پست دنیا و متاع آن نباید از سرمایه های بزرگی چون سوگند به ویژه به خدا پرهیز کند. پیامبر(ص) به بازاری در این باره هشدار می دهد و می فرماید: وای بر بازرگانان امت من از «نه به خدا» و «آری به خدا» گفتن. و وای بر صنعتگران امت من از «امروز و فردا» کردن. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 310)

امام صادق(ع) نیز فروش به کمک سوگند را امری باطل و نادرست می شمارد و می فرماید: همانا کسی که با کمک قسم کالای خود را بفروشد مورد خشم خداست. (بحارالانوار، ج 103، ص 99)

19. اجتناب از سوءاستفاده از اضطرار مردم:

 برخی از مردم به سبب مشکلاتی که ناگهان بر سرشان خروار می شود ناچارند کالایی را بفروشند. شرایط غیرطبیعی و نیازمندی شدید موجب می شود که گاه زیر قیمت آن را بفروشند. خریداران باید مواظب باشند که در این زمان اجحاف نکرده و رویه بی انصافی در پیش نگیرند. امیرمؤمنان علی(ع) فرموده است: رسول خدا(ص) از خرید اجحاف گرانه اموال اشخاص که ناچار به فروش شده اند منع فرموده است. (میزان الحکمه، ج 1، ص 521)

20. اجتناب از تقلب:

 تقلب و جنس قلابی فروختن کار بسیار زشتی است. در این میان تقلب در برخی از کالاها مانند گوشت که با جان مردم سروکار دارد بسیار خطرناک است. از این رو تقلب بویژه در مواد خوراکی مانند گوشت مورد تاکید قرارگرفته است. بازار اسلامی باید از هرگونه تقلب و بدلی فروشی به عنوان جنس اصل پرهیز کند و بازاری باید اهل تقلب نباشد. روایت است: امام علی(ع) وارد بازار شد و فرمود: هان ای گوشت فروشان! هرکس در گوشت بدمد و آن را چاق نشان دهد از ما مسلمانان نیست.(بحارالانوار، ج 103، ص 102)

21- اجتناب از تجارت حرام:

 بازار اسلامی باید از خرید و فروش و تجارت حرام پرهیز کند. از جمله خرید و فروش پوست درندگان که درآمد آن حرام است.همچنین خرید و فروش مشروبات حرام که جایز نیست. رسول خدا(ص) فرمود: خداوند لعن کرده است مشروب و فشارنده آن و کارنده درخت آن و نوشنده آن و ساقی و فروشنده آن و خریدار و خورنده پول آن و حامل آن را و کسی را که به سوی او می برند. (بحارالانوار، ج 103، ص 44)

خرید و فروش کالای مسروقه نیز جزو این گروه از خرید و فروش های حرام است. رسول خدا(ص) فرموده است: هر کس دانسته اموال مسروقه ای را بخرد همانند خود سارق است. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 248)

22. اجتناب از افزایش کاذب قیمت:

 بازار اسلامی باید عدالت و انصاف را مراعات کند. پس بازاری مسلمان باید از افزایش کاذب قیمت ها و گران فروشی پرهیز کند. رسول خدا(ص) فرمود: کسی که قیمت جنسی را بالا می برد بدون آنکه قصد خرید داشته باشد، خائن است.

(بحارالانوار، ج 103، ص 81)

23. تحقیق در مورد قیمت:

 خرید و فروش باید به گونه ای باشد که انسان مغبون نشود. بنابراین تحقیق درباره قیمت ها لازم و ضروری است تا دیگر مدعی نشود که نمی دانسته و کلاه سرش گذاشته اند. پیامبر خدا(ص) فرمود: کسی که مغبون می شود نه نزد خلق پسندیده است و نه نزد خدا دارای پاداش است. (بحارالانوار، ج 103، ص 94)

24. اجتناب از قرض بدون تصمیم پرداخت:

 قرض الحسنه بسیار امر مبارک و سازنده ای برای گیرنده و دهنده بوده و در اسلام سفارش بسیاری شده است. هر کسی باید تلاش کند تا این امر اسلامی باقی و برقرار و در جامعه تقویت شود؛ بنابراین هر کاری که این امر را مختل و موجب شود تا کسی رغبت به این کار پیدا نکند گناهی بزرگ مرتکب شده است. کسی که قرض می گیرد و قصد پرداخت نداشته نباشد، از جمله این افرادی هستند که موجب از میان رفتن این امر پسندیده الهی می شوند.

امام صادق(ع) به این افراد هشدار می دهد و می فرماید: دزدان سه دسته اند: 1- آنکه زکات نپردازد؛ 2- آنکه مهر زنان را ندهد؛ 3- آنکه قرض بگیرد و تصمیم به پرداخت نداشته باشد. (بحارالانوار، ج 103، ص 146)

25. وفاداری نسبت به معاملات:

 خداوند در آیات قرآن بر وفا به عقد و عهد تاکید بسیار کرده است. (مائده، آیه 2) بازاری باید همان طور که اهل صداقت و امانت است باید وفادار باشد و به عهد و عقد خود بماند. امام صادق(ع) فرموده است: مسلمانان به قراردادهای خود وفادارند مگر شرطی که برخلاف قرآن باشد. (بحارالانوار، ج 103، ص 137)

26. آموزش فقه و تجارت:

 بازاری اسلامی باید نخست آموزش فقه داشته باشد تا بتواند براساس موازین شرعی عمل کند. امام علی(ع) فرمود: ای بازرگانان، اول قوانین شرعی تجارت را بیاموزید آنگاه به بازرگانی بپردازید.

 الفقه ثم المتجر. (میزان الحکمه، 1 ص 520)

27. ریسک پذیری در تجارت:

 بازار و بازرگانی اصولا با خطر همزاد است و کسی در بازار سود می برد که خطرپذیر باشد. امام علی(ع) فرمود: بازرگان ترسو محروم است و بازرگان شجاع بهره مند. (وسایل الشیعه، ج 12، ص 323) تاجر باید در همه امور، تجارت را مدنظر قرار دهد و تنها در یک حوزه وارد نشود. اگر خطرپذیر باشد و تخم مرغ هایش را در چند سبد بگذارد احتمال بیشتری در سود برایش است.

امام علی(ع) فرمود: دست به انواع بازرگانی بزنید که تجارت ها عامل بی نیازی شما از اموال مردم است و خداوند شخص صاحب حرفه درستکار را دوست دارد. (میزان الحکمه، ج 1، ص 520)

28. ویژگی های دیگر بازاری:

 امام علی(ع) وقتی در بازار می گشت و موعظه می کرد، چنین می فرمود:

* خیرخواهی از خدا را مقدم بدارید.

* با آسان گرفتن در معامله، به کار خود برکت دهید.

* با خریداران متواضع باشید.

* خود را به داشتن حلم و بردباری (پرهیز از عصبانیت) زینت دهید.

* از قسم خوردن پرهیز کنید.

* از دروغ گفتن فاصله بگیرید.

* از ستم کردن بترسید.

* در حق مظلوم با انصاف باشید.

* به رباخواری نزدیک نشوید.

* در وزن و ترازو، درست و تمام وزن کنید (کم فروشی نکنید)

* اموال مردم را به حرام نستانید.

* زمین خدا را با کارهای بد اقتصادی تان، به فساد و تباهی نکشید (بحارالانوار، ج 78 ص 54)