درمان خود فراموشی

خداوند در قرآن کریم یکی از دلیل خود فراموشی را از یاد بردن خداوند می داند و در آیه 19 سوره حشر می فرماید « نسوا الله فأنساهم أنفسهم» آنان خدا را فراموش کردند پس هذا نفوس آنها را از یادشان برد.

برای این‏که بتوانیم  بر خود فراموشی و از خود بیگانه شدن غلبه کنیم، رعایت چند نکته لازم به نظر می‏رسد.

 

1 - نظم و برنامه ریزی و استفاده از فرصت
تاثیر نظم در زندگی غیر قابل انکار است. جوانی که به امید موفقیت تلاش می‏کند، با غفلت از این عامل مهم، راه به جایی نخواهد برد. نظم در زندگی، رفتاری موقتی نیست که بتوان با رعایت آن در کوتاه مدت به نتیجه رسید؛ بلکه این اصل مهم باید همواره در زندگی جاری باشد و به صورت یک عادت مطلوب در آید.

ارزش نظم در اسلام تا آن اندازه مورد توجه قرار گرفته که حضرت امام علی-‏علیه السلام- در آخرین لحظات زندگی، پیروان خود را به این مهم سفارش می‏کند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم».[1] شما را به دو چیز سفارش می‏کنم: یکی پرهیزگاری و دیگری نظم در کارها.

برای برقراری نظم در زندگی باید با برنامه ریزی به کارهای روزانه پرداخت و هر کاری را در وقت مناسب انجام داد. امام کاظم‏ علیه السلام می‏ فرماید: سعی کنید که وقت خویش را چهار قسمت کنید:

1. ساعتی برای مناجات باشد

2. ساعتی برای امر معاش

3. ساعتی برای معاشرت با دوستان و افراد مورد اطمینان که عیوب شما را به شما می‏ شناسانند و در نهادشان نسبت به شما دلسوزند و اخلاص دارند.

4.  ساعتی نیز برای لذت حلال و تفریحات سالم؛ و به سبب همین قسمت آخر است که بر سه قسمت دیگر قدرت (و نشاط) پیدا خواهید کرد».[2]؛ بنابراین، جوان خودباخته لازم است برای رسیدن به پیروزی با یک برنامه‏ ریزی دقیق و منطقی و با استفاده مناسب از فرصت‏ ها، تمام کارهای روزانه خود را انجام دهد و از درهم ریختگی و بی نظمی که عامل رکود و آفت پیروزی است، به شدت بپرهیزد.

 

2 - ذکر خدا
دستور صریح خداوند این است که مومنان باید خدا را بسیار یاد کنند: «یا ایها الذین آمنوا اذکرو الله ذکراً کثیراً و سبّحوه بکرة و اصیلاً».[3]

البته باید دانست که ذکر در اذکار زبانی به نماز و عبادت خلاصه نمی‏شود، بلکه ذکر مصادیق بسیار دارد. از جمله ذکر نعمت‏های خداوند، ذکر کمک‏ها و توفیقات الهی، ذکر آیات الهی، ذکر دستورهای الهی در هنگام عمل و رعایت فرمان‏های خداوند، ذکر معاد و مرگ و از همه مهم‏تر ذکر ذات خداوندی؛ بدین معنا که او را در همه احوال حاضر و ناظر دانسته و توجه داشته باشیم که معبود مطلق اوست و رشته تمام امور به دست اوست؛ باید تنها از او کمک خواست و بر او توکل کرد.

به همین سبب ذکر کثیر خداوند از شدیدترین و مهم‏ترین وظایف انسان دانسته شده است. انسان سرگردان در بیابان خود فراموشی، باید به یاد خدا باشد و او را نظاره‏ گر اعمال خود بداند که عالم محضر خداوند است و نباید در پیشگاه حضرت دوست، معصیتی صورت گیرد که خود فرمود: «الم یعلم بان الله یری»[4] آیا نمی‏ دانید که خداوند ناظر شماست؟ خداوند در قرآن کریم یکی از دلیل خود فراموشی را از یاد بردن خداوند می داند و در آیه 19 سوره حشر می فرماید « نسوا الله فأنساهم أنفسهم» آنان خدا را فراموش کردند پس هذا نفوس آنها را از یادشان برد؛ یعنی مقام انسانی خود را فراموش کردند و دیگر به مقام خلیفه الهی خود بی توجه شدند و راه حیوانیت را در پیش گرفتند. کسی که خودش را فراموش کردند و دیگر به مقام خلیفه الهی خود بی توجه شدند و راه حیوانیت را در پیش گرفتند. کسی خودش را فراموش کند مرتبه و قدر خود را هم از خاطر می برد و به هر چیز پستی تن می دهد. مولوی در مثنوی حال این گونه آدیان را چنین توصیف می کند:

خویشتن را آدمی ارزان فروخت
بود اطلس، خویش را بر دلق دوخت
خویشتن نشناخت مسکین آدمی
از فزونی آمد و شد در کمی

پس همواره به یاد خدا باشید و او را حاضر و ناظر بدانید چرا که در پرتو یاد خداست که انسان خود را آن چنان که هست می‏ یابد.

 

3 - عبادت
به همان نسبت که وابستگی و غرق شدن در مادیات انسان را از خود جدا می‏ کند، عبادت انسان را به خویشتن باز می‏ گرداند. عبادت به هوش آورنده و بیدار کننده انسان است. عبادت انسان را مانند نجات غریق، از اعماق دریای غفلت ‏ها بیرون می‏ آورد.

در عبادت و در پرتو یاد خداوند است که انسان خود را آن چنان که هست می ‏بیند، به نقص ‏ها و کسری ‏های خود آگاه می گردد و از بالا به هستی، حیات و زمان و مکان می‏ نگرد؛ در عبادت است که انسان به حقارت و پستی آمال و آرزوهای محدود مادی پی می ‏برد و می‏ خواهد که خود را به قلب هستی برساند. پس در همه حال باید خود را به سلاح دعا و نیایش مجهز کرد؛ چرا که دعا یکی از وظایف عبد واقعی است و عبادتی[5] است که اگر انسان از آن سرباز زند، رحمت خاصه خداوند شامل حالش نخواهد شد: «قل ما یعبوابکم ربّی لولا دعاؤکم»[6] ای پیامبر، بگو اگر دعای شما نباشد، خداوند به شما عنایتی نخواهد کرد.

 

4- دعا
همان‏طوری که ذکر خداوند موجب تقرب بنده در پیشگاه خداوند است؛ دعا نیز موجب جلب رحمت و عنایات خداوندی است. لذا در مواقع مناسب با ایجاد آمادگی و تهیه مقدمات، باید ضمن دعای قلبی، از ادعیه زبانی نیز غفلت نکرد.

فردی که دچار بی هویتی شده برای این‏که بتواند خویشتن خویش را باز یابد، بهتر است که بخشی از اوقات زندگی خود را به نماز و دعا و راز و نیاز با خداوند بی‏ نیازی بگذراند که در پرتو ذکر او قلب‏ ها آرام می‏ گیرند و کشتی وجودشان در ساحل امنیت و آرامش و اطمینان لنگر می‏ اندازند.

 

5 - توبه
بعد از کفر و شرک، یأس از رحمت خداوند در رأس گناهان کبیره قرار دارد. کسی که از رحمت خداوند ناامید است و خود را قابل بخشش نمی‏ داند، کم کم این تصور برایش پیدا می‏ شود که او فردی جهنمی است و هرگز بخشیده نخواهد شد. پس دست کم در این دنیا باید هرچه می‏تواند، حتی به قیمت ارتکاب گناهان مختلف از زندگی لذت ببرد. به این ترتیب انواع گناهان را مرتکب می ‏شود و خود را ازمسیر رحمت الهی دور می ‏سازد.

چنان که پیش‏تر ذکر شد یکی از پیامدهای خود فراموشی احساس گناه و شرمساری است که دامنگیر چنین انسانی می ‏شود؛ اما باید دانست که پشیمانی از گناه اولین و اصولی‏ترین راهی است که به سوی خودشناسی برداشته می‏شود و این توفیق را نباید نادیده گرفت که رسول رحمت برای عالمیان نبی اکرم پیامبر اسلام‏-صلی الله علیه وآله و سلم- فرمودند: «التائب من الذنب کمن لا ذنب له»[7] کسی که از گناهان خود توبه می‏ کند مانند کسی است که برای او گناهی نیست.

یکی از راه‏ های درمان خود فراموشی این است که پیوسته در مقابل هر عملی که منجر به شرمساری می‏ گردد، توقف و از هر گفتار و کردار و پندار ناروا به معنای واقعی کلمه توبه نمود تا مورد محبت خداوند واقع شد؛ چرا که هیچ چیز در پیشگاه خداوند محبوبتر از جوان توبه کار نیست که پیامبر اکرم ‏صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «ما من شی‏ء احب الی الله من شاب تائب».[8]

چنان‏که نقل شده است: «جوانی از بنی اسرائیل به مدت بیست سال عبادت خدا کرد و سپس بیست سال از عمرش را در نافرمانی از خداوند گذراند. روزی موی سپید خود را در آینه دید، به خود آمد و گفت: وای بر من که دوران پیری فرا رسید و جوانی سپری شد! خدایا! سالیانی به یاد تو بودم و چند سالی از تو روی برتافتم، اینک اگر به سویت بازگردم، آیا مرا می‏ پذیری؟ در این هنگام ندایی شنید که ای مرد، تو مدتی عبادت کردی، ما به یاد تو بودیم، آن‏گاه ما را فراموش کردی، ماهم تو را به خود واگذاشتیم، ولی تو را مهلت دادیم؛ اینک اگر به سوی ما بازگردی تو را می ‏پذیریم.»[9]

باید صفحه دل را از هر چه یأس و ناامیدی است با یاد خدا صیقل داد تا نور امید و خداشناسی در آن سایه اندازد.

 

6 - خودشناسی
خودشناسی یکی از مهم‏ترین رموز پیروزی و موفقیت است. انسان با شناخت خود می‏تواند اسرار درونی و استعدادهای ذاتی‏ اش را کشف کند و در مسیر پیروزی و کامیابی حقیقی به جریان اندازد.

بی حکمت نیست که «خودشناسی» یکی از قدیمی‏ ترین دستورهای حکیمانه بشریت است و انبیا و اولیا و حکیمان بزرگ جهان بر آن تاکید داشته ‏اند.

امیرالمومنین علیه السلام در این زمینه می ‏فرمایند: «افضل المعرفه، معرفة الانسان نفسه»[10] برترین شناخت این است که انسان خودش را بشناسد.

شناخت استعدادها، توانایی ‏ها، علایق، گرایش ‏ها و همچنین یادآوری پیروزی‏ ها و موفقیت‏ هایی که در گذشته کسب کرده است، موجب می‏ شود که جوان اعتماد بیشتری به خود پیدا کند، مسیر زندگی‏ اش را در راستای توانایی ذاتی خود برگزیند و راه پیروزی را آسان‏تر بپیماید؛ از سوی، شناخت ضعف ‏ها و حساسیت‏ ها این امکان را ایجاد می‏کند که انسان در جهت رفع جنبه ‏های منفی شخصیت خویش تلاش کند، در برخورد با مشکلات زندگی، معقول و منطقی رفتار کند و ضعف‏ های خود را در نظر داشته باشد.
 

 

پی نوشت ها:
[1] . علم الهدی، سیدرضی، نهج البلاغه، نامه 47، ص 135، نهج البلاغه معجم المفهرس، چاپ دوم، 1413 هجری قمری
[2] . حرانی، علی بن شعبه، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ص 408
[3]  احزاب/41
[4] . علق/14
[5] . ان الذین‏یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین"، )غافر/60
[6] . فرقان/77
[7] . محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،ج 1، ص540، روایت 2116
[8] . همان، ج 5، ص 8، روایت 9091
[9] . تاج لنگرودی، محمد مهدی، داستان جوانان، 1371، ص 143
[10] . آمدی، غررالحکم، 7 جلدی، چاپ دانشگاه، ج2، ص386، رقم 2935