صحیفه سجادیه کتابی حاوی مناجات و ادعیۀ امام سجاد(ع)، امام چهارم شیعیان مشتمل بر 54 دعا کوتاه و بلند.

نام ها

به باور برخی صاحب نظران مسلمان، «صحیفه سجادیه» پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگ ترین گنجینه حقایق و معارف الهی است و بدین رو، به آن «اخت القرآن» (خواهر قرآن)، «انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله» لقب داده‌اند.[۱]

گفته‌اند علت اینکه کتاب را «صحیفه کامله» نامیده‌اند، این است که نزد طایفه «زیدیه» از صحیفه نسخه‌ای هست که کامل نیست، بلکه در حدود نصف صحیفه کامله است. امامیه به این سبب، صحیفه موجود نزد خویش را صحیفه کامله گویند.[۲]

سند

صحیفه سجادیه از نظر سندی، در حد تواتر است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می گوید: «صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین (ع) می رسد ... از متواترات و [قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته اند»[۳]

همچنین محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد.»[۴]

شیخ مفید نیز در الارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد شیخ صدوق و احمد بن عیاشی و ابوالفضل شیبانی، و ... آن را نقل نموده اند، و از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در خصائص الائمه، و سلیمان بن ابراهیم قندوزی در ینابیع المودة از صحیفه نام برده، بخش هایی از دعاهای آن را نقل نموده اند.[۵]

محتوا

صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه مجموعه ای مشتمل بر بسیاری از علوم و معارف اسلامی است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح و بیان شده است .

در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمان های مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن سالی یکبار، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی هر ماه یکبار، مانند دعای دیدن هلال، و برخی در هفته و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است.

تکرار صلوات

در متن اکثر دعاهای صحیفه «صلوات بر محمد و آل محمد» تکرار شده و کمتر دعایی است که از این تعبیر خالی باشد. زمانی که حتی قراردادن نام علی(ع) بر فرزندان تقبیح می شد و افراد بدین دلیل مورد تهدید قرار می گرفتند و کار امویان جز با دشنام دادن به علی(ع) مستقیم نمی شد،[۶] به کار گرفتن این تعبیر ارزش خود را به خوبی نشان می دهد. تعبیرهایی شبیه «محمد و آله الطیبین الطاهرین الاخیار الانجبین»،[۷] از نمونه هایی است که چند بار تکرار شده است.

اصرار بر پیوند دادن محمد و آل او اهمیت زیادی برای بیان عقاید شیعی دارد. امام سجاد(ع) می فرمود: خداوند صلوات بر پیامبرش را بر عالم واجب کرده، و ما را نیز به آن مقرون ساخته است. کسی که بر رسول خدا(ص) صلوات فرستد اما بر ما صلوات نفرستد، صلواتش بر رسول را ناقص گذاشته و دستور او را ترک کرده است.[۸]

امامت و خلافت

یکی از مضامین مهم سیاسی-دینی صحیفه، طرح مساله امامت است. مفهوم امامت به صورت یک مفهوم شیعی، علاوه بر جنبه داشتن احقیت برای خلافت و رهبری، جنبه های الهی عصمت و بهره¬گیری از علوم انبیا و مخصوصا پیامبر اکرم(ص) را به خوبی نشان می دهد. امام سجاد(ع) در یک مورد می فرماید:

پروردگارا! بر پاکان از اهل بیت محمد(ص) درود بفرست. کسانی را که برای حکومت برگزیدی، و گنجینه های علوم خود و حافظان دینت گردانیدی و خلفای خود در روی زمین و حجت خود بر بندگانت قرار دادی، آنان را با اراده خود از هر پلیدی و آلودگی پاک و مبرا ساختی و وسیله برای رسیدن به تو و بهشت جاودانت اختیار نمودی.[۹]

در جای دیگری فرموده است:

خداوندا! مقام خلافت برای خلفای توست، برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانت‌های تو در درجات عالیه که تو آن مقام را به آنها اختصاص دادی ولی دیگران از آنان گرفتند. . . تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمکاران، مغلوب و مقهور شده و حقشان بر باد رفت. پروردگارا! بر دشمنان آنها از اولین و آخرینشان، به کسانی که بر تجاوز دشمنانشان رضا دادند و بر پیروان و تابعین آنها لعنت بفرست.[۱۰]

نفی تشبیه از خدا

به نقل اربلی، امام سجاد(ع) در مسجد رسول خدا(ص) در مدینه نشسته بود. در این لحظه متوجه شد که گروهی در بحث اعتقادی خود، خدا را به خلق او تشبیه می کنند. امام از این سخنان برآشفت، از جا برخاست و کنار قبر رسول خدا(ص) رفت و شروع به خواندن دعایی کرد که مضمون آن نفی عقیده تشبیه بود.[۱۱]

عناوین دعاها

صحیفه سجادیه مشتمل بر 54 دعا است که فهرست عناوین آن بدین شرح است:

  1. ستایش خداوند که با کلمه «حمد» شروع و با کلمه «حمید» پایان می یابد.
  2. درود بر محمد و خاندان او.
  3. درود و صلوات بر فرشتگان نگه دارنده عرش و سایر فرشتگان مقرب، همچون اسرافیل، میکائیل، جبرئیل، روح، ملک الموت، منکر، نکیر و....
  4. درود و صلوات و درخواست رحمت برای پیروان و ایمان آورندگان به پیامبران.
  5. دعای حضرت برای خود و دوستانش.
  6. دعا هنگام صبح و شام.
  7. دعا هنگامی که پیشامدها و حوادث مهمی پیش آید و نیز به هنگام غم و اندوه.
  8. پناه بردن به خداوند از ناپسندیها، بدی اخلاق و کردارهای زشت و نکوهیده.
  9. در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداوند.
  10. پناه بردن به درگاه خداوند.
  11. درخواست عاقبت به خیری.
  12. اقرار به گناه و درخواست توبه و بازگشت.
  13. درخواست حوائج از خداوند.
  14. هنگامی که انسان ستمی می بیند و یا از ستمکاران کار ناخوشایندی می بیند.
  15. هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری.
  16. درخواست عفو از گناهان و عیبها.
  17. درخواست دفع شر شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مکر او.
  18. دعا پس از رفع خطر و برآورده شدن سریع حاجت.
  19. درخواست باران هنگام خشکسالی.
  20. درخواست مکارم اخلاق و کردارهای پسندیده از خداوند.
  21. دعا هنگام حزن و اندوه.
  22. دعا هنگام رنج و سختی و دشوار شدن کارها.
  23. دعا هنگام درخواست تندرستی و سپاس بر آن.
  24. دعا برای پدر و مادر.
  25. دعا درباره فرزندان.
  26. همسایگان و دوستان.
  27. دعا برای رزمندگان و مرزداران کشور اسلامی.
  28. هنگام پناه بردن به خدا.
  29. دعا هنگام تنگدستی.
  30. کمک خواستن بر پرداخت قرض.
  31. توبه و بازگشت به خدا.
  32. دعا بعد از نماز شب.
  33. درخواست خیر و نیکی.
  34. دعا هنگام گرفتاری به بلا و یا هنگامی که مبتلا به گناهی را می بیند.
  35. خشنودی از خداوند هنگام دیدن دنیا داران.
  36. دعا هنگامی که انسان به ابرها می نگرد و رعد و برق آسمان را مشاهده می کند.
  37. اعتراف به ناتوانی از ادای شکر الهی.
  38. دعای عذر خواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان.
  39. درخواست عفو و رحمت الهی.
  40. دعا هنگام مرگ دیگران و یاد مرگ.
  41. درخواست پرده پوشی و نگه داری از گناه.
  42. هنگام ختم قرآن.
  43. هنگام دیدن هلال ماه.
  44. دعای اول رمضان.
  45. دعای وداع ماه رمضان.
  46. دعای روز عید فطر و جمعه.
  47. دعای روز عرفه (نهم ذی حجه)
  48. دعای روز جمعه و روز عید قربان.
  49. دعا برای دفع مکر و شر شیطان.
  50. ترس عاقلان از خدا.
  51. تضرع و زاری در پیشگاه الهی.
  52. اصرار به درخواست از خدای متعال.
  53. در مقام کوچکی در پیشگاه الهی.
  54. دعا برای دور شدن اندوهها.

ترجمه‌های صحیفه

  • شهود و شناخت، در 4 جلد به قلم حسن ممدوحی کرمانشاهی به همراه مقدمه ای از آیت الله جوادی آملی، انتشارات بوستان کتاب وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
  • اسرار خاموشان ، به قلم محمد تقی خلجی در 4 جلد ، انتشارات پرتو خورشید منتشر گردیده است. این کتاب نیز منتشر شده است
  • فرهنگ نامه موضوعی فارسی صحیفه سجادیه اثر سیداحمد سجادی با همکاری جمعی از محققان مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان، موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهرا(س) در 3 مجلد در پایان جلد سوم این مجموعه نیز ترجمه روان صحیفه سجادیه آورده شده است.
  • ترجمه صحیفه سجادیه توسط حسین انصاریان، نشر پیام آزادی، در سال 1380و در 248 صفحه به چاپ رسید.
  • ترجمه ساده و روان صحیفه کامله سجادیه زبور آل محمد(ع) از محمدعلی مجاهدی که توسط انتشارات حضوردر سال 1383 در 416 صفحه به چاپ رسیده است.
  • ترجمه صحیفه کامله صحیفه سجادیه از جعفر حسینی چاپ دارالثقلین 1380 در 344 صفحه.
  • ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه از سید علی نقی فیض الاسلام چاپ مرکز نشر آثار فیض الاسلام.
  • ترجمه و شرح و توضیح صحیفه سجادیه از واحد مطالعات و تحقیقات اسلامی سازمان اوقاف، توسط انتشارات اسوه در سال 1381 و در 572.
  • سجاده عشق: ترجمه ای منظوم از صحیفه سجادیه از ابراهیم ظهرابی جمکرانی، توسط انتشارات مشهور، در سال 1385 و در 110 صفحه.
  • صحیفه سجادیه ترجمه کاظم خلخالى با مقدمه سیدالشهید محمد باقر الصدر توسط انتشارات کاظمى در سال 1362 در 658 صفحه.
  • صحیفه سجادیه امام زین العابدین (ع) ترجمه محسن محمودزاده، از نشر محمد، درسال 1381 و در 244 صفحه.
  • صحیفه سجادیه کامله ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی نشر دفتر نشر نوید اسلام در سال 1381، در 420 صفحه.
  • صحیفه سجادیه همراه با رساله حقوق ترجمه لطیف راشدی، نشر شرکت چاپ و نشر بین الملل.
  • صحیفه سجادیه ترجمه سهراب اسدی تویسرکانی، نشر ستایش حور درسال 1384 در 350 صفحه.
  • صحیفه سجادیه ترجمه رسول اسماعیل زاده، نشر موسسه الهدی، در سال 1382 در 408 صفحه.
  • صحیفه سجادیه ترجمه عبدالمحمد آیتی، از انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران(سروش).
  • صحیفه سجادیه ترجمه محمدمهدی رضایی، از انتشارات اسوه، در سال 1383 در 328 صفحه.
  • صحیفه سجادیه ترجمه محمود صلواتی، از موسسه فرهنگی انتشاراتی فرهنگ مردم در سال 1381 در 320 صفحه.
  • صحیفه سجادیه ترجمه جواد فاضل، نشر پارسایان، در 380 صفحه.
  • صحیفه سجادیه ترجمه مهدی الهی قمشه ای، نشرموسسه انتشاراتی دانش هوشیار، درسال 1384، در 344 صفحه.
  • صحیفه سجادیه: مجموعه دعاهای امام زین العابدین(ع) به کوشش عباس قمی و با ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، از انتشارات وفایی، درسال 1384 و در 352 صفحه.
  • صحیفه کامله سجادیه ترجمه سید صدرالدین بلاغی، نشر دارالکتب الاسلامیه، در سال 1380.
  • صحیفه کامله سجادیه ترجمه علی شیروانی، نشر دارالفکر، در سال 1380، در 274 صفحه.
  • صحیفه کامله: مجموعه ادعیه حضرت امام علی بن الحسین علیهماالسلام ترجمه حیدر جوادی، از انتشارات انصاریان، در سال 1383، در 672 صفحه.
  • صحیفه کامله ی سجادیه ترجمه حسین استادولی، از انتشارات الهادی در 326 صفحه.
  • پیشوای چهره برخاک سایندگان، صحیفه سجادیه؛ ترجمه محمد مهدی فولادوند، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، در سال 1379، در 419 صفحه.

شرح‌ و توضیح صحیفه

شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه حدود 50 شرح بر صحیفه سجادیه نام برده است.[۱۲]برخی نیز این شروح را بیش از 80 مورد ذکر کرده و آنها را نام برده اند. پایگاه تخصصی، صحیفه سجادیه[۱۳]

در نگاه دانشمندان اهل سنت

ابن شهر آشوب در کتاب مناقب خود می گوید: «وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می¬توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند [و هیچ جمله¬ای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت»[۱۴]

در سال 1353 ه.ق آیت الله مرعشی نجفی نسخه¬ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت و تشکر از چنان هدیه‌ای گرانبها و ستایش فراوان در پاسخ نوشت: «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین تر می یابم».[۱۵]

تعجب از این مفسر معاصر است که لااقل به منابع اهل سنت به دقت توجه نکرده؛ چرا که کسانی همچون قندوزی قسمتهایی از صحیفه سجادیه را در کتابهای خود نقل نموده¬اند.[۱۶]

ابن جوزی در «خصائص الائمه¬» درباره امام سجاد (ع) می¬گوید: «علی بن الحسین، زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی¬دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند.»[۱۷]

زکی مبارک در کتاب التصوف الاسلامی والادب والاخلاق، صحیفه را از جهات گوناگون با انجیل همانند دانسته است با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی عیسی مسیح می گرداند و صحیفه، صفحه دل را به آستان الهی متوجه می سازد.[۱۸]

مستدرکات

عده ای از علما و دانشمندان مستدرکاتی بر صحیفه نوشته اند. منظور از این مستدرکات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد(ع) است که در صحیفه کامله نیامده است. برخی از آنها عبارتند از:

  • صحیفه ثانیه، تالیف شیخ محمد بن حسن حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه.
  • صحیفه ثالثه، گردآوری شده توسط مورخ و رجالی معروف، میرزا عبدالله افندی، صاحب کتاب ریاض العلماء.
  • صحیفه رابعه، تالیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی.
  • صحیفه خامسه، علامه سید محسن امین عاملی.
  • صحیفه سادسه، تالیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی .
  • صحیفه سابعه که توسط شیخ هادی کاشف الغطاء، صاحب کتاب مستدرک نهج البلاغه نوشته شده است .
  • صحیفه ثامنه، تالیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری .
  • ملحقات صحیفه که مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی از شاگردان شیخ بهایی است.[۱۹]

پی نوشت:

  1. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج 15، ص 18 - 19
  2.  مقدمه مرعشی نجفی بر صحیفه، ص 46 مقدمه.
  3.  آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج 15، ص 18–19.
  4. مرعشی نجفی، صحیفه سجادیه، بلاغی، ص 9 مقدمه.
  5.  ر.ک: قندوزی، ینابیع المودة، ج 1 - 2، ص 599 .
  6.  ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۳، ص ۲۲۰، انساب الاشراف، ج ۱، ص ۱۸۴.
  7. صحیفه سجادیه دعای ۶ فقره ۲۴.
  8.  سهمی، تاریخ جرجان، ص ۱۸۹.
  9.  صحیفه سجادیه، دعای 47 فقره 56.
  10.  صحیفه سجادیه، دعای 48 فقره 10 – 9.
  11.  اربلی، کشف الغمه، ج 2، ص 89.
  12.  الذریعه، ج 3، ص 345 - 359 .
  13. نک: حکیم، سید محمدحسین، کتابشناسی تفصیلی شروح و ترجمه های صحیفه سجادیه، مجله «کتاب ماه دین»، اسفند 1380 و فروردین1381؛
  14.  مقدمه مرعشی نجفی، ص13.
  15. مقدمه مرعشی نجفی، ص 37 مقدمه؛ ر.ک: پیشوایی، سیره پیشوایان، ص 270 - 271 .
  16. ینابیع المودة، ص 599 – 630.
  17.  بنقل از: مقدمه مرعشی بر صحیفه، ص 43 - 45.
  18.  به نقل مبشری، صحیفه سجادیه، مقدمه، ص13.
  19. ر.ک: مقدمه مرعشی نجفی، ص 41 – 43.

منابع

  • اربلى، ابوالفتح، کشف الغمة فى معرفة الائمه، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق.
  • بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکّار و ریاض زرکلى، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
  • تهرانى، آقابزرگ، الذریعة الى تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق.
  • صحیفه سجادیه، ترجمه اسدالله مبشری، تهران: نشر نی، ۱۳۷۰.
  • سهمی، حمزه بن یوسف، تاریخ جرجان، عالم الکتب،‌ بیروت، لبنان،
  • قندوزى، سلیمان بن ‏ابراهیم، ینابیع الموده، به کوشش على جمال اشرف، تهران: اسوه، ۱۴۱۶ ق.
  • معتزلى، ابن‏ ابى الحدید، شرح نهج‏ البلاغه، به کوشش اعلمى، بیروت: مؤسسة اعلمى، ۱۴۱۵ ق.
منبع:ویکی شیعه