این شب به چند دلیل دارای شرافت، ارزش و فضیلت فوق العاده‌ای است:

  • نزول یک باره قرآن: قرآن در آن شب (جدا از نزول تدریجی) به صورت یکباره بر حضرت محمد (ص) نازل شده است.
  • تقدیر زندگی یک ساله آینده انسان ها: در این شب هر امر محکمی جدا می‌شود.
  • بخشایش گناهان مسلمانان توسط خدا به صورت فوق العاده و استثنایی در صورت توبه آنان. به همین دلیل احیا این شب و زنده داشتن آن به نماز و دعا و استغفار بسیار سفارش شده است.

بر اساس روایات شیعه، روز قدر هم به اندازه شب آن ارجمند و با فضیلت است.

معنای واژه قدر

قدر در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است.[۱] تقدیر نیز به معنای اندازه گیری و تعیین است.[۲] اما معنای اصطلاحی قدر، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن و به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز، قدر نام دارد.[۳]

علت نامگذاری

با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی کلمه قدر می‌توان گفت که شب قدر به این جهت قدر نامیده شده است، که تمامی مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود، شاهد این گفتار در آیات ۳ و ۴ سوره دخان است که خداوند می‌فرماید: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَة مُبارَکَة إِنّا کُنّا مُنْذِرینَ * فیها یفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکیم»: «ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم و ما همواره انذار کننده بوده‌ایم * در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد».

این بیان، هماهنگ با روایات متعددی است که می‌گوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و رزق‌ها و سرآمد عمرها و امور دیگر، در آن شب تفریق و تبیین می‌شود.

البته در برخی روایات نیز آن شب را از این جهت شب قدر نامیده‌اند که: دارای قدر و شرافت عظیمی است و این شرافت به خاطر آن است که، قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول اکرم (ص) و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.[۴]

شب قدر در امت‌های پیشین

حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا شب قدر در امت‌های پیشین نیز بوده است؟ می‌توان اینگونه پاسخ داد که: ظاهر آیات سوره قدر، نشان می‌دهد: شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام (ص) نیست، بلکه، همه سال تا پایان جهان تکرار می‌شود. تعبیر به فعل مضارع (تَنَزَّلُ) که دلالت بر استمرار دارد و همچنین تعبیر به جمله اسمیه «سَلامٌ هِی حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» که نشانه دوام است نیز، گواه بر این معنی است. به علاوه، روایات بسیاری که شاید در حدّ تواتر باشد نیز، این معنی را تأیید می‌کند (این نسبت به آینده).

ولی، آیا در امتهای پیشین نیز بوده است، یا نه؟ صریح روایات متعددی این است: این از مواهب الهی بر این امت است، چنان که در حدیثی از پیغمبر اکرم (ص) آمده است: خداوند شب قدر را به امت من بخشیده و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند.[۵]

شب قدر در قرآن

در قرآن کریم، در دو سوره درباره شب قدر آیاتی نازل شده است. یکی از این سوره‌ها که اساساً درباره این شب نازل شده و به همین نام است، سوره قدر است و دیگری سوره دخان است که در آیات ابتدایی آن، درباره شب قدر و آنچه در آن شب واقع می‌شود، مسائلی مطرح شده است.

در سوره قدر چنین آمده است:

به راستی که ما آن را در شب قدر فروفرستادیم. و چه تو را به شب قدر آگاه تواند کرد. شب قدر از هزار ماه برتر است. در این شب فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان از هر امر فرود می‌آیند. این شب تا صبحگاه «سلام» است.[۶]

و نیز در سوره دخان آمده است:

سوگند به کتاب روشنگر. به راستی ما آن را در شبی مبارک فروفرستادیم زیرا که به حقیقت هشداردهنده بودیم. در آن شبی که هر امری با حکمت معین و ممتاز و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود، که ما رسولان را فرستاده بودیم و این البته از رحمت و مهربانی پروردگار توست، به راستی او شنونده داناست.[۷]

شب قدر چه شبی است؟

دیدگاه شیعه

بر اساس حدیث شیعه که از حماد بن عثمان که وی از حسان بن علی از امام ششم شیعیان امام جعفر صادق (ع) نقل شده است؛ شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است.[۸] در روایات شیعه آمده است که شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ در ماه رمضان است که احتمال شب بیست وسوم بیش‌تر است. در اصول کافی نیز آمده است که تقدیر در شب نوزدهم و ابرام (تاکید بر تقدیراتی که شده است) در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.[۹]

دیدگاه اهل سنت

اهل سنت اعتقاد دارند که طبق حدیث نبوی شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده است و بر اساس احادیث منقوله در کتب صحاح خویش[۱۰] اغلب شب بیست و هفتم را شب قدر می‌دانند و در آن شب به دعا و شب زنده داری می‌پردازند. برخی نیز اظهار داشته‌اند که تا زمان زندگی حضرت محمد (ص) شب قدر در هر سال تکرار می‌شد اما پس از ارتحال او، شب قدر از بین رفته است.[۱۱] برخی نیز معتقد بوده‌اند که شب قدر شبی است در تمام سال ولی در هر سال شب نامعلومی است، در سال بعثت در ماه رمضان بوده اما در سال‌های دیگر ممکن است در دیگر ماه‌ها باشد.[۱۲]

فضایل شب قدر

شب قدر از شب‌های با عظمت و با اهمیت سال است و دلیل فضیلت این شب بر سایر شب‌ها به اعتبار اموری است که در این شب محقق می‌گردد که به این فضایل اشاره خواهد شد:

  • شب آمرزش گناهان است:

در منهج الصادقین در تفسیر سوره قدر از پیامبر خدا (ص) روایت شده که فرمودند:

«هر کس شب قدر را احیا دارد و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.»[۱۳]
  • قلب ماه رمضان است:

در روایتی می‌خوانیم که امام صادق (ع) فرمود:

«از کتاب خدا استفاده می‌شود که شماره ماه‌های سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سر آمد ماه ها، ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، لیلة القدر است.»[۱۴]
  • سَرور شب هاست:

پیامبر (ص) فرمود:

«لَیلَةُ القَدرِ سَیِّدَةُ اللَّیَالِی» شب قدر، سَروَر شبهاست.[۱۵]
  • از هزار ماه بهتر است:

در مورد شب قدر در قرآن می‌خوانیم: «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهرٍ» و در صحیفه سجادیه (دعای ۴۴) آمده است که «فَضلُ لَیلَةٌ واحِدَةُ مِن لَیَالیِهِ، عَلَی لَیَالی اَلفَ شَهرٍ و سشَّماهَا، لَیلَةَ القَدرِ» فضیلت یکی از شب‌های آن (ماه رمضان) از شب‌های هزار ماه برتر است؛ شبی که خدا آن را شب قدر نام نهاده است.[۱۶]

در خبری از رسول خدا (ص) نقل شده است:

«هنگامی که ماه رمضان نزدیک شد -در ایامی که سه روز از ماه شعبان باقی بود- به بلال گفت: مسلمانان را به مسجد بخوان و چون گرد آمدند، بر فراز منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی فرمود:‌ای مردم! پروردگار این ماه را به شما اختصاص داده است، آن سید ماههاست و در آن شبی است که از هزار ماه نیکوتر است.»[۱۷]
  • نزول قرآن در این شب

از کنار هم گذاشتن آیات قرآن و طبق روایات موجود، مجموع قرآن، در شب قدر به صورت یکباره و دفعتاً از لوح محفوظ به آسمان دنیا یا بیت المعمور و یا قلب پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. این را اصطلاحاً نزول دفعی (یکباره) و نزول اجمالی قرآن می‌گویند، اما قرآن یک نزول تدریجی و تفصیلی هم دارد، که طی ۲۳ سال دوران نبوت پیامبر اسلام (ص) به صورت الفاظ نازل شده است.

نامگذاری یکی از سوره‌های قرآن به نام قدر (سوره قدر)، گویای فضیلت و اهمیت این شب است.

دلیل برتری این شب بر هزار ماه

نظرهای گوناگونی درباره با فضیلت تر بودن این شب از هزار ماه، ابراز شده است.

  • عمل نیک در این شب از هزار ماهی که در آنها شب قدر نباشد بهتر است و در این خصوص، روایت زیر قابل دقت است: راوی از امام صادق (ع) سوال می‌کند:
«چگونه ممکن است شب قدر از هزار ماه بهتر باشد؟ امام (ع) فرمودند: «العَمَلُ فِیها خَیرٌ مِنَ العَمَلِ فِی اَلفِ شَهرٍ لَیسَ فِیها لَیلَةُ القَدرِ» عمل در شب قدر بهتر از عمل در هزار ماهی است که شب قدر در آن نباشد.»
  • از امام زین العابدین (ع) روایت شده که فرمود:
«خدا به رسول خود محمد (ص) گفت : آیا می‌دانی برای چه شب قدر از هزار ماه برتر است؟ اظهار داشت: نه. خداوند فرمود: برای این که در این شب، فرشتگان و روح به اذن باری تعالی هر امری را فرود می‌آورند.»[۱۸]
  • نزول قرآن در آن شب.

حال که کلام به این جا رسید، بد نیست تا اشاره‌ای گذرا به دلایل دیگری که عالمان اسلامی نقل کرده‌اند، داشته باشیم:

  • عبادت یک شب پیروان پیامبر (ص) از سلطنت هزار ماه بنی امیه -که تقریباً هشتاد و اندی سال می‌شود- برتر است.
  • نقل است که پیامبر (ص) نام چهار تن از عابدان (یحیی، زکریا، حزقیل و یوشع) را بر زبان جاری کرد و فرمود: اینان هشتاد سال خدا را پرستیدند و لحظه‌ای هم از یاد او غافل نشدند و مرتکب گناه نگردیدند. حضار تعجب کردند. جبرئیل سوره قدر را فرود آورد.[۱۹]

اعمال مشترک شب‌های قدر

  • غسل کردن
  • دو رکعت نماز، در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از اتمام نماز هفتاد مرتبه اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ بگوید.
  • قرآن را بگشاید و بگذارد در مقابل خود و بگوید:

اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُک بِکتابِک الْمُنْزَلِ وَما فیهِ وَفیهِ اسْمُک الاْکبَرُ وَ اَسْماَّؤُک الْحُسْنی وَ ما یخافُ وَ یرْجی اَنْ تَجْعَلَنی مِنْ عُتَقاَّئِک مِنَ النّارِ

  • قرآن را بر سر بگذارد و بگوید:

اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ وَبِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ وَبِحَقِّ کلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ وَبِحَقِّک عَلَیهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّک مِنْک پس ده مرتبه بگوید بِک یا اَللّهُ و ده مرتبه بِمُحَمَّدٍ و ده مرتبه بِعَلی و ده مرتبه بِفاطِمَةَ و ده مرتبه بِالْحَسَنِ و ده مرتبه بِالْحُسَینِ و ده مرتبه بِعَلِی بْنِ الْحُسَینِ و ده مرتبه بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِی و ده مرتبه بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ و ده مرتبه بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ و ده مرتبه بِعَلِی بْنِ مُوسی و ده مرتبه بِمُحَمَّدِبْنِ عَلِی و ده مرتبه بِعَلِی بْنِ مُحَمَّدٍ و ده مرتبه بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِی و ده مرتبه بِالْحُجَّةِ

  • زیارت امام حسین (ع)
  • إحیا (بیدار ماندن شب به عبادت)
  • صد رکعت نماز بخواند و افضل آنست که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه سوره توحید بخواند.
  • خواندن دعای: اَللّهُمَّ اِنّی اَمْسَیتُ لَک عَبْداً داخِراً لا اَمْلِک لِنَفْسی نَفْعاً وَلا ضَرّاً وَلا...[۲۰]

اعمال مخصوص شب‌های قدر

شب نوزدهم

  • گفتن صد مرتبه اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ
  • گفتن صد مرتبه اَللّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ
  • خواندن دعای: اَللّهُمَّ اْجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاْمْرِ الْمَحْتُومِ وَفیما تَفْرُقُ مِنَ الاْمْرِ الحَکیمِ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ وَفِی الْقَضاَّءِ الَّذی لا یرَدُّ وَلا یبَدَّلُ اَنْ تَکتُبَنی مِنْ حُجّاجِ بَیتِک الْحَرامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ الْمَشْکورِ سَعْیهُمُ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمُ الْمُکفَّرِ عَنْهُمْ سَیئاتُهُمْ وَاجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ اَنْ تُطیلَ عُمْری وَتُوَسِّعَ عَلَی فی رِزْقی وَتَفْعَلَ بی‌کذا وَکذا.

شب بیست و یکم

  • خواندن دعای: یا مُولِجَ اللَّیلِ فِی النَّهارِ وَمُولِجَ النَّهارِ...
  • خواندن دعای: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَاقْسِمْ لی حِلْماً یسُدُّ عَنّی بابَ الْجَهْلِ وَهُدی...

شب بیست و سوم

  • خواندن سوره‌های عنکبوت، رُوم، حَّم دُخان
  • هزار بار خواندن سوره قدر
  • خواندن دعای فرج: اَللّهُمَّ کنْ لِوَلِیک...
  • خواندن دعای: اَللّهُمَّ امْدُدْ لی فی عُمْری وَاَوْسِعْ لی فی رِزْقی...
  • خواندن دعای: یا باطِناً فی ظُهُورِهِ وَیا ظاهِراً فی بُطُونِهِ وَیا باطِناً لَیسَ...
  • یک غسل در انتهای شب[۲۱]

فضیلت روزهای قدر

حال آیا روز قدر هم در شأن و منزلت همانند شب آن است؟ در جواب باید گفت: اگرچه وقایعی همچون نزول ملائکه بر امام معصوم (ع) در شب قدر است، اما روز قدر هم در ارزش و فضیلت همانند شب آن است.[۲۲]

شیخ عباس قمی در اعمال شب بیست و سوم ماه رمضان می گوید: روزهای این شب ها را نیز باید حرمت داشت و به عبادت و تلاوت و دعا به سر آورد؛ زیرا که در احادیث معتبره وارد شده است که روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است.[۲۳]

پی نوشت:

  1.  قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ۵، ص۲۴۶-۲۴۷.
  2.  قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ۵، ص۲۴۸.
  3.  طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۱۲، ص ۱۴۴.
  4.  ملکی تبریزی، میرزا جواد، المراقبات، ص۲۳۷ - ۲۵۲.
  5.  مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص190.
  6.  سوره قدر، آیه ۱-۵.
  7.  سوره دخان آیات ۱-۶.
  8.  طبرسی، مجمع البیان ج10، ص786.
  9.  کلینی، اصول کافی، ج۲، ص772.
  10.  مسلم، صحیح مسلم، ج،۸ ص۶۵.
  11.  القاسمی، تفسیر القاسمی‌، ج17، ص 217.
  12.  ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، ج1، ص57.
  13.  کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ج10، ص308.
  14.  حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج ۵، ص۹۱۸.
  15.  مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۰، ص۵۴.
  16.  صحیفه سجادیه، ص187.
  17.  حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج ۵، ص۶۱۸.
  18.  مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۵، ص۸۰.
  19.  ملا محسن فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج 5، ص548.
  20.  قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، اعمال مشترکه شبهای قدر، ص398-400.
  21.  قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، اعمال مخصوصه شبهای قدر، ص400-416.
  22.  لَیلَةُ القدرِ فی کلِ سنةٍ و یومُها مثلُ لَیلَتِها، شب قدر در هر سالی هست و روزش در ارزش همانند شبش است"، شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، به نقل از تفسیر نسیم رحمت، ص 473. آنچه در تهذیب آمده مسلما از استنباطات شخصی شیخ طوسی نیست و آن را از امام معصوم (ع) نقل کرده است.
  23.  شیخ طوسی، التهذیب ج 4، ص 331، ح 101.

منابع

  1. ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، الحجاز، قاهره، بی تا.
  2. حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان.
  3. صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محسن غرویان، قم، الهادی، 1378ش.
  4. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، 1371ش.
  5. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
  6. طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، التهذیب، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365ش.
  7. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، 1358ش.
  8. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا.
  9. القاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی، بیروت، بی تا.
  10. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ذیل اعمال شبهای قدر.
  11. کاشانی، ملافتح الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران، علمی، 1340ش.
  12. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، قم، اسوه، 1375ش.
  13. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
  14. مسلم، صحیح مسلم، دارالکتب العلمیه، بیروت.
  15. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
  16. ملکی تبریزی، مرزا جواد، المراقبات فی اعمال االسنة، بیروت، دارالاعتصام.
منبع:ویکی شیعه