اعمال ماه مبارک رمضان
رمضان یا رَمَضان المُبارَک نام نهمین ماه سال قمری است.
این ماه، در میان مسلمانان از احترام و جایگاه ویژه‌ای برخوردار و ماه عبادت آنان است و مؤمنان با مقدمه سازی و فراهم کردن زمینه‌های معنوی در ماههای رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه و استفاده از برکت‌های آن آماده می‌کنند. از مهمترین عبادتهای این ماه، روزه داری ، تلاوت قرآن ، أحیای شبهای قدر (شب زنده داری)، دعا و استغفار ، افطاری دادن و کمک به نیازمندان است.
در قرآن از این ماه به عنوان ماهی که قرآن در آن نازل شده یاد شده است، شب قدر نیز در این ماه واقع است. بر هر فرد مسلمان واجب است کل این ماه را روزه بگیرد.
بیست و یکم این ماه مصادف است با شهادت اولین امام شیعیان حضرت علی(ع)
به خاطر اهمیت این ماه، ارتکاب جُرم در این ماه موجب تشدید کیفر دنیوی و عقوبت اخروی است. [۱]
ماه رمضان در قرآن و روایات
«رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزاندن می‌باشد، چون در این ماه گناهان انسان سوزانده شده و بخشیده می‌شود، به این ماه، رمضان گفته‌اند. «رمض» بر بارانهای تند پاییزی که غبارها را با خود می‌برد نیز گفته می‌شود.
ماه رمضان تنها ماه قمری است که در قرآن کریم به صراحت از آن نام برده و گرامی داشته شده است: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ۖ ...﴿١٨٥﴾ (ترجمه: ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابى ] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسى که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد]...)[بقره–۱۸۵]
در روایات از این ماه با چنین تعبیراتی یاد شده است:
- ماه رمضان همنام یکی از نامهای خداست [۲]
- ماهی که اگر ارزش آن شناخته شود انسان آرزو می‌کند تمام سال ماه رمضان باشد [۳]
- ماه مغفرتی که اگر بنده‌ای در آن بخشیده نشود امیدی به آمرزش او در سایر ماهها نیست.[۴]
- ماه نزول کتابهای آسمانی [۵]
- ماه خدا [۶]
- ماه رحمت و بخشایش الهی.[۷]
- ماه سوختن گناهان [۸]
- ماه گشوده شدن درهای آسمان [۹]
- ماه مضاعف شدن پاداشها [۱۰]
- بهار قرآن [۱۱]
- ماه بسته شدن درهای جهنم
- ماه گشوده شدن درهای بهشت
- ماه به زنجیر کشیده شدن شیاطین [۱۲]
تعداد روزهای این ماه
ماههای قمری با رؤیت هلال آغاز و با رؤیت هلال ماه بعد یا گذشت ۳۰ روز از هلال قبلی پایان می‌یابد، بر اساس روایات متعددی، ماه رمضان، پیوسته سی روز است و هیچ زمان کمتر از آن نمی‌شود. [۱۳] گروهی از قدما نیز بدان قائل بودند. [۱۴] در مقابل، بعضی روایات بیان می‌کند که ماه رمضان همچون دیگر ماهها در نوسان است؛ می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد. [۱۵] بیشتر فقها قائل به این دیدگاه‌اند. [۱۶]
علائم ظهور امام زمان (عج) در این ماه
در این ماه «صیحه آسمانی» یکی از علائم حتمی ظهور امام زمان عج اتفاق می‌افتد. برخی از روایات از کسوف خورشید در روز سیزدهم یا چهاردهم ماه رمضان و خسوف ماه در بیست و پنجم همان ماه به صورتی غیر منتظره خبر می‌دهد.
ماه نزول کتابهای آسمانی
قرآن کریم ، انجیل ، تورات ، صُحُف و زبور در این ماه نازل شده‌اند. [۱۷]
قرائت قرآن
بهترین اعمال در شبها و روزهای ماه رمضان، تلاوت قرآن است. اگر چه تلاوت قرآن در تمام اوقات ثواب دارد، ولی این ماه بهار قرآن است [۱۸] و ثواب قرائت یک آیه در این ماه معادل ثواب قرائت کل قرآن در سایر ماهها است. [۱۹] از سنت‌های مسلمانان در این ماه قرائت روزی یک جزء قرآن و ختم آن در پایان ماه است.
افطاری دادن
یکی از سنت‌های مسلمانان در این ماه افطاری دادن به روزه داران است. ثواب افطاری دادن برتر از ثواب روزۀ خود میزبان است [۲۰] و جالب اینکه ثواب قبول دعوت یک مؤمن برای رفتن به افطاری او برتر از هفتاد روز روزۀ خود میهمان است. [۲۱]
معمولا افطاری با پیروی از پیامبر اکرم (ص) با خرما است و شیرینی مخصوص این ایام در بین ایرانیان زولبیا و بامیه است.
اعمال ماه رمضان
اعمال مشترک
اعمالی که در هر شب و روز انجام می‌شود
- دعا بعد از هر نماز: اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حَجَّ بَیتِک الْحَرامِ فی عامی هذا...
- دعا بعد از هر نماز: یا عَلِی یا عَظیمُ یا غَفُورُ یا رَحیمُ اَنْتَ الرَّبُّ الْعَظیمُ الَّذی لَیسَ کمِثْلِهِ شَیءٌ...
- دعا بعد از هر نماز: اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ...
- دعای حج: اَللّهُمَّ اِنّی بِک وَ مِنْک اَطْلُبُ...
آداب افطار و سایر اعمال در شبهای ماه رمضان
- افطار را با چیز پاکیزه از حرام و شُبهات انجام دهد و بهتر آن است که به خرمای حلال افطار کند.
- هنگام افطار بگوید: اَللّهُمَّ لَک صُمْتُ وَعَلی رِزْقِک اَفْطَرْتُ وَعَلَیک تَوَکلْتُ
- در وقت افطار به دیگران صدقه و افطار بدهد.
- اگر برای شخص امکان دارد، در هر شب صد مرتبه حمَّ دُخان را بخواند.
- هر شب این دعا را بخواند: اَللّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ الَّذی اَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرْآنَ وَافْتَرَضْتَ علی...
- هر شب دعای افتتاح را بخواند.
- در هر شب دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت حمد و توحید سه مرتبه و چون سلام داد بگوید:
سُبْحانَ مَنْ هُوَ حَفیظٌ لا یغْفُلُ سُبحانَ مَنْ هُوَ رَحیمٌ لا یعْجَلُ سُبْحانَ مَنْ هُوَ قاَّئِمٌ لا یسْهُو سُبْحانَ مَنْ هُوَ دائِمٌ لا یلْهُو سُبْحانَک سُبْحانَک سُبْحانَک یا عَظیمُ اغْفِرْ لِی الذَّنْبَ الْعَظیمَ.
اعمال سحرهای ماه رمضان
- خواندن دعای سحر
- خواندن دعای دعای ابوحمزه ثمالی
دعاهای هر روز
- خواندن دعای: اَللّهُمَّ هذا شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرآنَ هُدی لِلنّاسِ وَبَیناتٍ مِنَ...
- خواندن این تسبیح: سُبْحانَ اللّهِ بارِئِ النَّسَمِ سُبْحانَ اللّهِ...
- گفتن این صلوات: اِنَّ اللّهَ وَمَلاَّئِکتَةُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا اَیهَا الَّذینَ...
- گفتن صد مرتبه: سُبْحانَ الضّآرِّ النّافِعِ سُبْحانَ الْقاضی بالْحَقِّ سُبْحانَ الْعَلِی الاْعْلی سُبْحانَهُ وَبِحَمْدِهِ سُبْحانَهُ وَتَعالی
اعمال مخصوص
نمازهای این ماه
نوشتار اصلی: نمازهای ماه رمضان
ماه رمضان علاوه بر نمازهای سایر ماهها همچون نمازهای واجب و نافله‌ها و نماز شب دارای نمازهای اختصاصی متعددی است؛ برخی از این نمازها هر شب خوانده می‌شوند و برخی به شب یا روز خاصی اختصاص دارند. شبهای قدر نیز نمازهای ویژۀ خود را دارند.
شب اول
- وقتی هلال ماه رمضان را دید، بگوید: رَبّی وَرَبُّک اللّهُ رَبُّ الْعالَمینَ اَللّهُمَّ اَهِلَّهُ عَلَینا بِالاْمْنِ...
- خواندن دعای چهل و سوّم صحیفه سجادیه: اَیهَا الْخَلْقُ الْمُطیعُ الدّائِبُ السَّریعُ الْمُتَرَدِّدُ فی مَنازِلِ...
- غسل کردن
- زیارت امام حسین(ع)
- خواندن دعای: اَللّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ مُنَزِّلَ الْقُرْآنِ هذا شَهْرُ رَمَضانَ...
- خواندن دعای جوشن کبیر
روز اول
- غسل کردن
- صدقه دادن
- دو رکعت نماز بخواند که در رکعت اوّل حمد و اِنّا فَتَحْنا و در رکعت دوّم حَمْد و هر سوره که بخواهد.
- بعد از طلوع فجر این دعا را بخواند: اَللّهُمَّ قَدْ حَضَرَ شَهْرُ رَمَضانَ وَقَدِ افْتَرَضْتَ عَلَینا صِیامَهُ وَاَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرآنَ هُدی لِلنّاسِ وَبَیناتٍ مِنَ الْهُدی وَالْفُرْقانِ اَللّهُمَّ اَعِنّا عَلی صِیامِهِ وَتَقَبَّلْهُ مِنّا وَتَسَلَّمْهُ مِنّا وَسَلِّمْهُ لَنا فی یسْرٍ مِنَک وَعافِیةٍ اِنَّک عَلی کلِّشَیءٍ قَدیرٌ .
شب سیزدهم
اوّل لیالی بیض است.
- غسل کردن
- چهار رکعت نماز بخواند در هر رکعت حمد و بیست و پنج مرتبه توحید
- دو رکعت نماز بخواند که در هر رکعت بعد از حمد یس و تَبارَک الْمُلْک و توحید بخواند.
شب چهاردهم
- چهار رکعت نماز، در هر رکعت بعد از حمد یس و تَبارَک الْمُلْک و توحید بخواند.
شب پانزدهم
- غسل کردن
- زیارت امام حسین(ع)
- صد رکعت نماز بخواند که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند.
- شش رکعت نماز بخواند که در هر رکعت بعد از حمد یس و تَبارَک الْمُلْک و توحید بخواند.
اعمال شبهای قدر
نوشتار اصلی: اعمال شب قدر
شب قدر که مهمترین و بافضیلت‌ترین شبها در بین مسلمانان است دارای اعمال زیادی است. این شب نزد شیعیان یکی از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است ولی اهل سنت غالبا آن را شب بیست و هفتم می‌دانند.
دهه آخر
دهه آخر این ماه از جهت عبادی خاص‌تر بوده و پیامبر اهتمام به اعتکاف این دهه در مسجد النبی داشتند. [۲۲]
شب آخر
- غسل کردن
- زیارت امام حسین(ع)
- خواندن سوره انعام و کهف و یس
- گفتن صد مرتبه اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ
- خواندن دعای: اَللّهُمَّ هذا شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرْانَ وَقَدْ تَصَرَّمَ وَاَعُوذُ بِوَجْهِک...
- خواندن دعای وداع که دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه است.
- خواندن دعای: اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِیامی لِشَهْرِ...
روز آخر
- خواندن دعای: اَللّهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْانِ صَدْری لِسانی وَاَعِنّی عَلَیهِ ما اَبْقَیتَنی فَاِنَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِک
- خواندن دعای: اَللّهُمَّ اِنِّی اَسْئَلُک اِخْباتَ الْمُخْبِتینَ وَاِخْلاصَ الْمُوقِنینَ وَمُرافَقَةَ الاْبْرارِ وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الاْ یمانِ وَالْغَنیمَةَ مِنْ کلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَةَ مِنْ کلِّ اِثْمٍ وَوُجُوبَ رَحْمَتِک وَعَزآئِمَ مَغْفِرَتِک وَالْفَوْزَ بِالْجَنَّةِ وَالنَّجاةَ مِنَ النّارِ
وداع با ماه رمضان
وداع با این ماه برای اهل رمضان سوزناک بوده و آنها را دچار غم و اندوه می کند چرا که ماه میهمانی خدا را پایان یافته می بینند. امام سجاد علیه السلام در بخشی از دعای وداع ماه رمضان می فرماید: «اکنون این ماه بعد از آنکه پایانش فرا رسید، از ما جدا شد و تنهایمان گذاشت». دعای وداع امام سجاد(ع)
دعای وداع امام صادق(ع)
روز قدس
امام خمینی برای زنده نگه داشتن مسئلۀ فلسطین ، آخرین جمعۀ این ماه را روز قدس نامید که مسلمانان کشورهای مختلف راهپیمایی اعتراض آمیزی در این روز برگزار می‌کنند.
معرفی کتاب
کتاب «ماه خدا» گزیده و تلخیص شده کتاب «شهر الله فی الکتاب و السنة» از انتشارات دارالحدیث است. این کتاب در پنج بخش جامع تدوین شده که عبارتند از: فضائل ماه خدا، آمادگی برای میهمانی خدا، آداب میهمانی خدا، شب قدر، آداب بیرون آمدن از میهمانی.
کتاب «المراقبات» نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی است. این کتاب که به منظور مراقبت از اوقات شریف و قابل استفاده در طول سال نوشته شده پس از مقدمه، در دوازده فصل به ارزش و اعمال هر کدام از ماههای قمری (از محرم تا ذیحجه) می‌پردازد که بخش ماه رمضان آن از حجم و ارزش معنوی بالایی برخوردار است.
وقایع مهم ماه رمضان
- درگذشت حضرت خدیجه(س) (۱۰ رمضان ۱۰بعثت)
- ولادت امام حسن مجتبی(ع) (۱۵ رمضان ۳ق)
- شب قدر و نزول قرآن(شب ۱۹ رمضان یا ۲۱ رمضان یا۲۳ رمضان ۱ بعثت)
- فتح مکه (۲۰ رمضان ۸ق)
- شهادت امام علی(ع) (۲۱ رمضان ۴۰ق)
پی نوشت
1. 1 .1- جواهر الکلام، ج۴۱، ص۳۷۳-۳۷۴
2. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : لا تَقُولُوا رَمَضانَ فإنَّ رَمَضانَ إسمٌ من أسماءِ اللهِ تعالی، ولکن قُولُوا: شَهرُ رَمَضانَ نگویید: رمضان؛ چون رمضان یکی از نامهای خدای متعال است، بلکه بگویید: ماه رمضان. میزان الحکمه، روایت ۷۴۴۲
3. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : لو یعلم العبد ما فی رمضان لود ان یکون رمضان السنة؛ اگر بنده «خدا» میدانست که در ماه رمضان چیست [چه برکتی وجود دارد] دوست میداشت که تمام سال، رمضان باشد. بحار الانوار، ج ۹۳، ص۳۴۶
4. امام صادق (علیه‌السلام) : مَن لَم یغفَر لَهُ فی شهرِ رمضانَ لَم یغفَر لَهُ إلی مِثلِهِ مِن قابِلٍ الّا أن یشهَدَ عَرَفَةَ -- کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان آینده آمرزیده نگردد، مگر آن که در عرفه حاضر شود. میزان الحکمه، روایت ۷۴۶۱
5. حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.» الکافی، ج ۲، ص۶۲۸
6. امام علی علیه‌السلام : شهر رمضان شهر الله و شعبان شهر رسول الله و رجب شهری -- رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. وسائل الشیعه، ج ۷ ص۲۶۶، ح ۲۳
7. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : هو شهر اوله رحمة و اوسطه مغفرة و اخره عتق من النار -- رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت است و میانه اش مغفرت و پایانش آزادی از آتش جهنم. بحار الانوار، ج ۹۳، ص۳۴۲
8. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : إنَّما سُمِّی الرَّمَضانُ لأنَّهُ یرمَضُ الذُّنوبَ. رمضان، بدین سبب رمضان نامیده شده است که گناهان را می‌سوزاند. میزان الحکمه، روایت ۷۴۴۱
9. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : إنَّ أبوابَ السَّماءِ تُفتَحُ فی أوَّلِ لَیلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ و لا تُغلَقُ إلی آخِرِ لَیلَةٍ مِنهُ -- درهای آسمان در شب اول ماه رمضان گشوده می‌شود و تا آخرین شب این ماه بسته نمی‌شود. بحارالأنوار - ج ۹۶ - ص۳۴۴
10. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : شَهرُ رَمَضانَ شَهرُ اللّه عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ شَهرٌ یضاعِفُ اللّهُ فیهِ الحَسَناتِ وَ یمحو فیهِ السَّیئاتِ وَ هُوَ شَهرُ البَرَکةِ -- ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهی است که خداوند در آن حسنات را میافزاید و گناهان را پاک می‌کند و آن ماه برکت است. بحار الانوار(ط-بیروت) ج۹۳ ، ص۳۴۰
11. امام محمد باقر علیه‌السلام : لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان -- هر چیز بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. کافی (ط-الاسلامیه) ج۲،ص۶۳۰
12. حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : إذا استَهَلَّ رَمَضانُ غُلِّقَت أبوابُ النارِ، و فُتِحَت إبوابُ الجِنانِ، و صُفِّدَتِ الشَّیطانُ -- چون هلال ماه رمضان پد ید آ ید، درهای دوزخ بسته گردد و درهای بهشت گشوده شود و شیاطین به زنجیر کشیده شوند. میزان الحکمه، روایت ۷۴۵۳
13. وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۲۶۸-۲۷۴
14. الإقبال، ج۱، ص۳۳-۳۵
15. وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۲۶۱-۲۶۸
16. الحدائق الناضرة، ج۱۳، ص۲۷۰-۲۷۱ ؛ مصباح الهدی ، ج۸، ص۳۸۴
17. حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.» الکافی، ج ۲، ص۶۲۸
18. قال ابو جعفر (علیه‌السلام): لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان -- برای هر چیزی بهاری است و بهار قرآن رمضان است. وسائل الشیعه، ج ۷، ص۲۱۸
19. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): من تلافیه آیة من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور. -- اگر کسی در این ماه یک آیه از قرآن تلاوت کند، ثوابش مثل کسی است که در غیر ماه رمضان یک ختم قرآن کرده است. امالی شیخ صدوق، ص۹۳ & امام رضا علیه‌السلام : من قرا فی شهر رمضان ایة من کتاب الله کان کمن ختم القران فی غیره من الشهور -- هر کس ماه رمضان یک آیه از کتاب خدا را قرائت کند مثل اینست که درماههای دیگر تمام قرآن را بخواند. بحار الانوار ج ۹۳، ص۳۴۶؛ - حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم : أکثِروا فیهِ (شَهرِ رَمَضانَ) مِن تِلاوَةِ القُرآنِ. در ماه [رمضان] قرآن را بسیار تلاوت کنید. فضائل الأشهر الثلاثة - ص۹۵. ماه خدا ج۱- ص۳۲۶-ح۴۴۴
20. امام موسی کاظم علیه‌السلام : فِطرُک أخاک الصّائِمَ أفضَلُ مِن صِیامِک. افطاری دادن به برادر روزه دارت از روزه ات بهتر است. ماه خدا – ج۱-ص۳۲۲- ح ۴۳۵
21. امام صادق (علیه‌السلام) : إفطارُک فی مَنزِلِ أخیک المُسلِمِ أفضَلُ مِن صِیامِک سَبعِینَ ضِعفاً -- افطار کردن در منزل برادر مسلمانت، برتر از هفتاد روز روزه تو است. شهراللَّه فیالکتاب والسنة - ح ۴۳۲
22. کانَ رَسُولُ اللَّهِ صإِذَا کانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ اعْتَکفَ فِی الْمَسْجِدِ وَ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ شَعْرٍ وَ شَمَّرَ الْمِئْزَرَ وَ طَوَی فِرَاشَه . کافی ج۴ ص۱۷۵
منابع
- قرآن کریم
- علامه مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران، ۱۳۶۲ ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام، انتشارات دایرة المعارف فقه اسلامی
- محمدی ری شهری، میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث
- سید بن طاووس، الاقبال باعمال الحسنه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
- بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضره، دارالکتب الاسلامیه
- آملی، میرزا محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح عروة الوثقی
- محمدی ری شهری، شهرالله فی الکتاب و السنّة (و ترجمه فارسی: شهرخدا)، انتشارات دارالحدیث
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق
- شیخ صدوق، محمد بن علی، امالی، نشر صدوق، ۱۳۶۷ش
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق
- علامه مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، دارالکتب اسلامیة، تهران، ۱۳۶۲ ش.
منبع:دانشنامه شیعه
